چکیده:
نسخ تدریجی، مشروط و تمهیدی، از نوآوریهای آیتالله معرفت و بهمعنای رفع و تغییر تدریجی حکم سابق است که اگر تغییر تدریجی حکم با تغییر شرایط باشد و لحاظ برگشت و اعاده حکم با برگشت شرایط شود، «نسخ مشروط» و اگر تغییر تدریجی حکم با لحاظ مقدمات و تمهیداتی برای رفع آن باشد، «نسخ تمهیدی» نامیده میشود. از آنجا که این نظریه در اواخر عمر وی مطرح شد، فرصت تبیین چارچوب کامل آن حاصل نشد، ازاینرو مانند نسخ مصطلح و دیگر مسائل علمی، نیازمند تعریف ضوابطی است تا ضمن تشخیص صحیح آن، از خلط آن با سایر مسائل و انحراف در آن جلوگیری شود. در این نوشتار به روش توصیفی-تحلیلی، بر اساس آراء وی از نسخ تدریجی و بیان برخی مصادیق قرآنی که از آن داشته، برخی شرایط عام و شرایط اختصاصی برای نسخ تدریجی اصطیاد، شمول و دامنه آن بررسی شده و استمرار این نوع نسخ بر مبنای قاعده جری و تطبیق، به اثبات رسیده است.
خلاصه ماشینی:
او در آغاز، از ميان بيش از ٢٠٠ آيه اي که ادعاي نسخ آن شده ، تنها کمتر از ده مورد را منسوخ دانسته است (معرفت ، التمهيد، ٢٩٩/٢-٣١٦)، ولي در اواخر عمر، به طور کلي منکر وجود آيات منسوخ در قرآن شده و با وضع اصطلاحات جديدي همچون نسخ مشروط (همو، علوم قرآني ، ٢٦٥)، تمهيدي و تدريجي (همو، شبهات و ردود، ١٥١؛ نسخ در قرآن ، ٥٠-٧٦)، راه طعنه بر اين کتاب عزيز را بسته است .
از جمله مقاله «نسخ مشروط از منظر استاد معرفت » نوشته رضايي اصفهاني (٢١٢/٥)؛ «نسخ در قرآن از ديدگاه آيت الله معرفت » نوشته مهدي سلطاني رناني (١٧٩/٢٦)؛ «بررسي نسخ و اقسام آن در آيات قرآن » نوشته فاکر ميبدي (٣٣/٧-٦٤) و ساير مقالات از اين قبيل که تنها به ذکر تعاريف نسخ تدريجي، مشروط و تمهيدي از بيانات علامه معرفت پرداخته و برخي مصاديق قرآني آن را که ايشان به آنها اشاره کرده ، تبيين ميکنند، اما به ضوابط نسخ ، به طور مستقل و از منظر وي نپرداخته اند.
حتي آيت الله معرفت که مبدع اين نظريه بوده اند، آن را مفصل بسط نداده و به شرايط آن نپرداخته است ، اما ميتوان از شرايط عام نسخ مصطلح و تعاريف و توضيحاتي که معرفت بر نسخ تدريجي گفته ، همچنين از مصاديق اين نوع نسخ در آيات قرآني ، شرايطي براي آن بيان کرد.