چکیده:
ادبیّات تطبیقی یکی از مقولههای مهمّ تحلیل آثار ادبی ملل مختلف است که اخیرا ذهن برخی از منتقدان معاصر را به خود مشغول داشته است. منتقدان برای بررسی تطبیقی آثار از روشهای مختلف نقد ادبی بهره بردهاند. یکی از این روشها نقد در حوزة زیبایی شناسی است. نقد زیباییشناسی، فرصت مناسبی برای تحلیل پدیدههایی است که از طریق تجربة زیبایی در اثر ادبی به دست میآید. بررسی تطبیقی شعر علی آقا واحد، شاعر پیشتاز آذربایجان و محمّدحسین بهجت تبریزی متخلّص به شهریار، ادیب و شاعر بلند آوازة ایران زمین، این امکان را فراهم میسازد که با بسیاری از وجوه مشترک در زمینههای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و به ویژه ادبی آشنا شویم.
این تحقیق با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و عمدتا براساس نظریة بینامتنیّت و با بررسی شواهد، به دنبال اثبات این فرضیّه است که وجوه اشتراک در اشعار این دو ادیب، اتّفاقی نبوده و حاکی از اثرپذیری شاعر آذربایجانی از ادیب توانمند ایرانی بوده است.
خلاصه ماشینی:
(شفیعی کدکنی، 1372: 106) به عنوان نمونه، در بیت زیر علی آقا واحد دوری از معشوقه را به جهنم و بودن در کنار یار را بودن در بهشت میداند: (7) تک لیگده جهنم گئچیر عشق اهلینه هر یئر یارایله اونا جنت اولور باهم اولاندا (دیوان واحد : 7) اما باید گفت که در اشعار شهریار، منبع الهام در تشبیه میتواند از هر چهار رکن پیش گفته شده پیروی کند، چنانکه در نمونههای زیر میبینیم، گاهی اشعار شهریار در تشبیه از طبیعت بیروح و زنده و همچنین انسان و اعضای آن سخن میگوید و یا این که یکی از طرفین تشبیه منبع الهامشان بسیار تازه و امروزی هستند: (8) دل عاشق یکی شیشه است و چون عشق در آن شیــشه، شـــراب آتشینـــی (دیوان شهریار:426) (9) آن لحظه که ریزم چو فلک از مژه کوکب بیدار کسی نیست که گیـــرم به گواهی (دیوان شهریار: 431) پس در نتیجه در مییابیم که تشبیهات شهریار بیشتر برگرفته از الهامات طبیعی و زنده است هرچند در لفاف آنها میتوان به مواردی اشاره کرد که در برگیرندة مشبه و مشبهبههای تازه در حوزة ادب فارسی است.
در اینجا لازم است با آوردن شواهدی از اشعار شهریار و علیآقا واحد، به معرفی دقیقتر استعاره از دیدگاه معنی شناسان شناختی بپردازیم: (21) بولبولون نالة جانسوزونا باعث گول ایمیش گوله ده عاشق سرگشته اولان بولبول ایمیش (دیوان واحد: خ) ترجمه: گل باعث فغان و نالة جانسوز بلبل است/ و عاشق سرگشتة گل همان بلبل است (22) نگاهی کردهام در آفاق و ماهی کردهام پیدا چه روشن ماه و روشن بین نگاهی کرده ام پیدا (دیوان شهریار : 73) در واقع این دو بیت شعر، دربردارندة مفاهیم استعاری متعددی است که توصیف ملموسی از «عشق» را در قالب مفهوم «گل و بلبل» و هم چنین «ماه و آسمان» به دست میدهد.