چکیده:
واژه اسرائیلیّات جمع اسرائیلیّه است و به داستان یا حادثه¬ای که عمدتا از منابع یهودی گرفته شده است، اطلاق می¬شود. در اصطلاح مفسّران و محدّثان این اصطلاح مفهوم وسیعتری به خود گرفته است؛ علمای اسلام این اصطلاح را بر عقاید و داستانهای خرافی که از ناحیه علمای تازه مسلمان اهل کتاب، بویژه یهودیان از قرن اوّل هجری در میان مسلمانان رواج یافته، اطلاق کردهاند. هماهنگی قرآن کریم با برخی از موضوعهای تورات و انجیل و گرویدن جمعی از علمای اهل کتاب نظیر «وهب بن منبه» و«کعب الاحبار» سبب شده است که مفسّران و تاریخ نگاران به منابع اهل کتاب و گفتههای آنان توجّه ویژهای نمایند. از همین جاست که داستانهای مجعول و ساختگی آنان در حوزه متون تفسیری، تاریخی و عرفانی رخنه کرده است. این داستانهای جعلی و ساختگی اغلب، متوجّه انبیای الهی بوده است و داستان حضرت یوسف در تفسیر کشف الاسرار میبدی بیشترین اسرائیلیّات را- در قیاس با سایر انبیاء- به خود اختصاص داده است. این نوشتار پس از پرداختن به مفهوم شناسی پدیدة اسرائیلیّات، به شناسایی ماهیّت و علل بروز و نیز برجسته سازی و شناخت سره از ناسره، در داستان زندگانی این پیامبر بزرگ میپردازد.
خلاصه ماشینی:
«نظر به اين كه ميبدى بر آثار نقلى سخت تعبّد دارد، و به روايات تفسيرى-كه مقرون به وضع و جعل است-فراوان اهمّيّت مىدهد،باعث شده است تا اين تفسير از آميختگى به احاديث مجعول و اسرائيليّات در تاريخ پيامبران گذشته، مصون نماند به طورى كه داستانى از رسولان گذشته نيست، كه از اين آفت به دور مانده باشد و در این میان قصّۀ حضرت يوسف در كشفالاسرار، پر است از اسرائيليّات، بدون كمترين نقد و بررسى؛ به همین علّت كشفالاسرار، در اين زمينه تا حدود زيادى از اعتبار ساقط است و اگر اين سير را ادامه دهيم، در غالب موارد با سهلانگارىهايى در قصص قرآن مواجه خواهيم شد».
برای روشن شدن موضوع و نیز برای اثبات ادّعای مذکور، به بیان مواردی از روایات اسرائیلی در متن این داستان میپردازیم: میبدی در ابتدای تفسیر طی داستانی طولانی آورده است: «و گفتهاند كه در ميان سراى يعقوب درختى برآمده بود كه هر گه كه وى را پسرى زادى شاخى تازه از آن درخت برآمدى و چنان كه كودك مىباليدى و بزرگ مىشدى آن شاخ بزرگ مىشدى، پس چون كودك بحدّ مردى رسيدى آن شاخ ببريدى و از وى عصاى ساختى و به آن فرزند دادى كه رسم انبياء چنين بودى كه هيچ پيغامبر و پيغامبر زاده بىعصا نبودى...
و امّا در نقد و بررسی این روایت باید گفت که: روایت وهب بن منبّه، از چند جهت مخدوش است و بر فرض درستی، در شمار اسرائيليّات قرار میگیرد و عنوان آبشخور اصلی خرافه ازدواج یوسف با زلیخا شناخته میشود: الف- ضعف راوی وهب بن منبّه- همچنانکه قبلاً نیز اشاره شد - از بزرگان اهل کتاب در یمن بوده و با کتب آسمانی آشنایی کامل داشته است.