چکیده:
ایمنی و امنیت همواره از دغدغههای اصلی انسان محسوب میشده، لذا آدمی همواره بهدنبال یافتن شیوههایی برای کاهش اثرات عوامل تهدیدکننده ایمنی و امنیت خود بوده است. از آنجاکه کشور ایران از قرون گذشته در مسیر حوادث تاریخی و در معرض انواع یورشها و تهاجمهای نظامی ملل و قبایل همسایه واقع شده بود، پدیده دفاع در معماری و شهرسازی اثر زیادی داشته و اثرات مرئی آن قلعه، حصار، برج، خندق و... هستند. قلاع استحکامات نظامی یا غیرنظامی بودند که با استفاده از ویژگیهای جغرافیای طبیعی و در جهت حفظ امنیت، عموما در ارتفاعات ساخته میشدند. بافران یکی از شهرهای تاریخی و کهن شهرستان نایین است که درکنار راه باستانی ری به کرمان واقع شده است. قلعهها بهعنوان مهمترین نمود نظام دفاعی گذشته مجتمعهای زیستی در این شهر دارای تنوّع و گوناگونی چشمگیری هستند. تعدادی از این قلعهها در خارج از محدوده مسکونی مکانیابی شده و درکنار مزارع قرار گرفتهاند. یکی از آنها نیز درکنار مجتمع زیستی و بر روی بلندترین نقطه با نقشهای کاملا متفاوت طراحی و ساخته شده است. این قلعهها به اسامی قلعه ریگ، قلعهرضی، قلعه علیآباد، قلعهسوری، قلعه حسینآباد، قلعه یکهدرخت و قلعهرستم هستند. پژوهش حاضر از روش توصیفی- تحلیلی و ارزیابانه و همچنین مصاحبه با افراد مطلع و آگاهان محلی (سنت شفاهی) استفاده میکند. با توجه به اینکه در آثار مکتوب (منابع جغرافیای تاریخی، سفرنامهها و...) نیز اشارهای به این قلعهها نشده، رویکرد عمده پژوهش مبتنیبر مطالعات و مشاهدات میدانی است. نتایج پژوهش مبین آن است که قلاع بافران در سه گونه قلعههای سکونت موقتی در زمان ناامنی و بحران، قلعههای قرارگرفته بر گرداگرد روستا بهعنوان مکمّل قلعه مستقر بر بلندی در کار حفاظت از مجتمع زیستی و قلعههای اربابی قرار میگیرند که در این میان قلعهرستم بهدلیل موقعیت قرارگیری خاص و ویژگیهای کالبدی و معماری، در نظام دفاعی گذشته بافران دارای نقش پررنگتر و با اهمیتتری بوده است.
خلاصه ماشینی:
نتایج پژوهش مبین آن است که قلاع بافران در سه گونۀ قلعههای سکونت موقتی در زمان ناامنی و بحران، قلعههای قرارگرفته بر گرداگرد روستا بهعنوان مکمل قلعه مستقر بر بلندی در کار حفاظت از مجتمع زیستی و قلعههای اربابی قرار میگیرند که در این میان قلعهرستم بهدلیل موقعیت قرارگیری خاص و ویژگیهای کالبدی و معماری، در نظام دفاعی گذشتۀ بافران دارای نقش پررنگتر و با اهمیتتری بوده است.
معماری دفاعی، قلعههای دشتی، نایین، بافران مقدمه در فرهنگ فارسی قلعه بهمعنای حصن، حصاربلند و پناهگاه که برفراز کوه یا جای بلند ساخته شود تعریف شده است که جمع آن قلاع و قلوع است (عمید، 1390: 944).
این قلعه-ها که بهصورت دژ بودهاند در بلندیها، نقاط خارج از دید مهاجمان، اطراف شهرها یا روستاها ساخته شده و کاربری آنها نظامی و دفاعی بوده است.
غالب این قلاع برروی تپههای مصنوعی بنا شده و دارای تأسیسات دفاعی بسیار مستحکمی هستند که برجهای آنها عموما بهشکل قائمالزاویه ساخته شدهاند (کلایس، 1383: 173-169).
در دورۀ ساسانی نیز معماری دفاعی شامل بناها و تأسیسات تدافعی از جمله حصارهای پیرامون شهرها و محوطههای مسکونی، انواع قلعهها و دیوارهای عظیم دفاعی با برج و باروهای بسیار است (شیپمان، 1384: 133) که متأسفانه یا بهشدت تخریب شدهاند و یا اینکه در دورههای اسلامی بارها بازسازی شده و صورت اولیۀ خود را از دست دادهاند.
نمونۀ این قلعهها یک شبکۀ وسیع قلعه مربوط به فرقۀ اسماعیلیه است که در نقاط مختلف بنا شدهاند، یا قلاعی هستند که فقط برای محافظت از راهها و ایجاد امنیت در مسیرهای کاروانرو ساخته شدهاند و یا قلاعی که نزدیک پلها و رودخانهها ایجاد شدهاند (کلایس، 1383: 175).