چکیده:
شیخ عثمان دان فودیو (د. 1233ه/1817م) را می توان مهم ترین رهبر اصلاح طلب غرب آفریقا دانست. قیام وی در سال 1218ه/ 1804م نقطه عطفی در احیای اسلام در منطقه غرب آفریقا محسوب می شود. این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی، در پی پاسخ گویی به این پرسش است که قیام عثمان دان فودیو و حکومت وی مبتنی بر چه اندیشه های سیاسی و مذهبی بوده است؟ براساس یافته های پژوهش از دیدگاه عثمان بین دین و سیاست جدایی وجود ندارد. در اندیشه دینی و سیاسی او، پذیرش ولایت کفار و هرگونه همراهی با آنان حرام و تشکیل حکومت اسلامی واجب است. شیخ برای حکومت اسلامی الگوی جامعی طرح، و نهادهای اجرایی و شیوه اداره آنها را مشخص کرده که عمدتا بر مبنای بازگشت به ارزش های صدر اسلام است.
خلاصه ماشینی:
شیخ عثمان در فصل دوم کتاب وجوب الهجرة علی العباد با استناد به حدیثی از صحیح بخاری حکم میکند که هجرت فقط تا زمان سلطه کفار جایز است و پس از فتح، جایز نیست؛ چنانکه پیامبر(ص) نیز پس از فتح مکه هجرت را جایز نمیدانست.
4. نصب امام و اطاعت از وی عثمان دان فودیو در کتاب بیان وجوب الهجرة علی العباد، وجوب اقامه حکومت اسلامی را به زعامت امامی جامعالشرایط مطرح میکند.
شیخ عثمان خروج برضد امام و رهبر جامعه اسلامی را حرام و عزل او را فقط درصورت کافرشدن جایز میداند؛ حتی ارتکاب فسق و فجور امام را موجب عزل وی نمیداند؛ زیرا شیخ در فصل هفتم کتاب بیان وجوب الهجرة علی العباد، 11 شرط برای تعیین امام برمیشمارد که با حصول چنین شروطی احتمال اینکه امام از مسیر اسلام خارج شود و به فسق و فجور گراید، بسیار اندک است.
عثمان دان فودیو بر مبنای اندیشه امامت، لقب «امیرالمؤمنین» را برای خود برگزید و در خور ذکر است که این لقب یا معادل هاوسایی آن، سارکین موسولمی (رئیس مسلمانان)، را تنها عثمان و پسرش محمد بلو بهکار میبردند و با انحراف خلافت و گرایش حاکمان سوکوتو به اشرافیت، بهتدریج لقب سلطان جایگزین امیرالمؤمنین شد.
در فصول پایانی کتاب (فصل 58 تا 63) نیز به شرح سیره حضرت رسول و خلفای راشدین (ابوبکر تا حسن بن علی(ع) میپردازد تا از این طریق روش حکومت اسلامی صدر اسلام را برای مسلمانان به عنوان الگو معرفی کند و آنان را به پیروی از آن دعوت نماید.
عثمان دان فودیو بر همین مبنا مردم مسلمان و فولانیها را به قیام برضد حکمرانان منطقه و تشکیل حکومت اسلامی فراخواند.