چکیده:
منظومههای حماسی فارسی غالباً روایات مربوط به ایران باستان را نقل میکنند. با توجه به اینکه ممکن است پیشینة برخی از این روایات حماسیِ خارج از شاهنامه نیز به دوران ساسانی برسد، میتوان انتظار داشت که مفاهیم و باورهای زرتشتی هم در این منظومهها بیتأثیر نباشند. یکی از مهمترین این مفاهیم خرد است. این نوشته به بررسی استمرار مفهوم خردِ مذکور در متون زردشتی در این منظومههای حماسی میپردازد. بررسی موردی و مقایسة متون زرتشتی و منظومههای مورد نظر دربارة مفهوم خرد نشان میدهد که این منظومهها نهتنها در مورد اهمیت مفهوم خرد، که حتی در توصیف ویژگیها و تشبیهاتی که در مورد این مفهوم به کار میبرند، پیرو ادبیات زرتشتی، بهویژه ادبیات پهلوی، هستند. هرچند تأثیرپذیری منظومههای مورد بررسی در مورد مفهوم خرد و اهمّیت و نقش آن از متون زرتشتی به اندازۀ شاهنامه فردوسی نیست، ولی باز هم ردّ پای متون زرتشتی را میتوان در آنها دنبال کرد، بهویژه در گرشاسبنامه که بیتهای بیشتری را به خرد اختصاص میدهد و تشبیهات نزدیکتری به متون پهلوی را نقل میکند.
خلاصه ماشینی:
هرچند تأثیرپذیری منظومه های مورد بررسی در مورد مفهوم خرد و اهمیت و نقش آن از متون زرتشتی به اندازه شاهنامه فردوسی نیست ، ولی باز هم رد پای متون زرتشتی را میتوان در آن ها دنبال کرد، به - ویژه در گرشاسب نامه که بیت های بیشتری را به خرد اختصاص میدهد و تشبیهات نزدیکتری به متون پهلوی را نقل میکند.
بسیاری از پژوهشگران گرشاسب نامه را مهم ترین منظومۀ حماسی پس از شاهنامه میدانند (از جمله یغمایی، ١٣٨٩: ٥؛ صفا، ١٣٦٣: ٢٨٣؛ خالقی مطلق ، ١٣٧٠ ب : ٦٧)؛ به همین دلیل زودتر از دیگر منظومه های حماسی تصحیح شد.
گرشاسب نامه تأکید دارد که خداوند را از راه خرد میتوان شناخت : خداوند دانای پروردگار ز دیده نهان وز خرد آشکار 1 (گرشاسب نامه ، ٣٢٣) تنها همین نمونه ها نیستند که نشان میدهند جایگاه خرد در منظومه های مورد بررسی این پژوهش قابل قیاس با جایگاه خرد در دین زرتشتی است .
از دیگر ویژگیهای خرد در این منظومه ها شناسنده بودن خرد است ، به این معنی که توانایی تشخیص خوب و بد را دارد: ببیند پس و پیش هر کار نیز شناسد سره زر پاک از پشیز (کوش نامه ، ٣٨١) ز هرچ آفریده شد او بد نخست همه چیزها او شناسد درست (گرشاسب نامه ، ٢٨٢) این ویژگی تشخیص و شناسندگی خرد را میتوان با عبارتی از متن زرتشتی شایست ناشایست مقایسه کرد: «نیز این که خرد را جوهر چونان آتش >است هیچ < چیز نیست که ایدون >نیکو< شود، چون آن چیز که با خرد کرده (=انجام ) شود؛ و نیز آتش را هر کجا افروزند، از دور بیند (=تشخیص دهد) >و< برائت و محکومیت را پیدا (=معلوم ) کند؛ و هر که با (=از طریق ) >آزمایش < آتش تبرئه شد، جاودان تبرئه شده است ، و هر که با >آزمایش < آتش محکوم شد، جاودان محکوم شده است .