چکیده:
شهر سرپل ذهاب، به گواهی متون تاریخی و آثار باستانیِ مشهور و پرشمارش، پیشینهای دور و دراز دارد. وجود دو نقش برجستۀ مهم آنوبانینی و ایدی(ن)- سین بر صخرهای در مرکز شهر حکایت از آن دارد که این مکان، در اواخر هزارۀ سوم یا اوایـل هـزارۀ دوم پ.م. در اختـیار اقـوام زاگرس نشینِ لولوبی و سیموروم بوده است. پس از آن نیز در دوره های ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و اسلامی، مکان یادشده همچنان اهمیت خود را حفظ کرده و بارها دوره های آبادانی و رونق و گاهی هم زوال و خاموشی را پیموده است. این مقاله به بررسی پیشینۀ استقرارهای باستانی واقـع در محـدودۀ شـهر امروزیِ سرپل ذهاب، برخی ویژگـی های تاریـخی این دیار و سیر تحـول جایـنام های مرتـبـط با آن می پردازد. نتیجه آنکه از ابتدای هزارۀ دوم پ.م تا دورۀ اسلامی، نام مکان مورد بحث در متون و منابع گوناگون به زبان های اکدی، یونانی، عربی و فارسی، به صورت های مختلف اما نزدیک به هم، چون «خَلمان»، «اَلمان»، «اَرمان»، «حَلمان»، «خَلا» و «حلوان»، ثبت شده است. به علاوه تجزیه و تحلیل متون و برخی اسامی خاص مرتـبـط با شـهر قدیم نشان می دهد که در گذشته نیز، همچون امروز، شهر مذکور دارای تنوع قومی- مذهبی قابل توجهی بوده است.
خلاصه ماشینی:
م تا دوره اسلامی، نام مکان مورد بحث در متون و منابع گوناگون به زبان - های اکدی، یونانی، عربی و فارسی، به صورت های مختلف اما نزدیک به هم ، چون «خلمان »، «المان »، «ارمان »، «حلمان »، «خلا» و «حلوان »، ثبت شده است .
در هر حال نام این شهر امروزه در منابع رسمی به صورت «سرپل ذهاب » نوشته میشود؛ اما با توجه به آنکه جزء دوم این جاینام در گویش محلی به صورت «زهاو» تلفظ میشود، نگارنده نیز همچون گلزاری معتقد است که شکل درست نوشتاری این نام در زبان فارسی، «زهاب » است (گلزاری، ٢٥٣٦: ١١١) که با واژه «آو» در زبان کردی و «آب » در زبان فارسی در پیوند بوده و مفهومی کاملا متفاوت از واژه عربی «ذهاب » دارد.
اگرچه این مکان یابیها هیچ - گاه به صورت مستند و مستدل ارائه نشد، اما به اعتقاد نگارنده دلایل محکمی وجود دارد که نشان میدهد «حلوان » ذکر شده در متون اسلامی در محدوده شهر امروزی سرپل ذهاب واقع بوده است .
(١٥) سوم آنکه بقایای کهن دژ «حلوان » که در متون اسلامی به آن اشاره شده ،(١٦) امروزه نیز همچنان در میانۀ شهر سرپل ذهاب برجای مانده و گمانه زنیهای چند سال اخیر باستان شناسان ایرانی نشان داده که این دژ مهم عمدتا مربوط به قرون نخستین اسلامی است (صادقیجگرلوئی، ١٣٩٣: ٢٧٢-٢٤٨).