چکیده:
شیخ فضلالله نوری از تأثیرگذارترین شخصیتهای صدر مشروطه و مهمترین مخالف آن جنبش به شمار میرفت. دربارة دلایل مخالفتهای او با مشروطه و نیز دریافت او از حکومت قانون، فراوان سخن گفتهاند. اما ما در اینجا به بررسی تصور شیخ فضلالله از بنیانهای نظم اجتماعی میپردازیم. پرسش اصلی این است که او چه دریافت و تصوری از منشأ نظم اجتماعی داشت؟ و چه نسبتی میان این نظم و اراده الهی برقرار میکرد؟ این پرسش را بر اساس تمایزی که چارلز دیویس میان سه گونه برداشت از نظم اجتماعی قائل است، مورد بررسی قرار میدهیم. او به لحاظ نسبتی که جوامع با امر قدسی برقرار میکنند، میان سه جامعة قدسی، سکولار و کثرتگرا تمایز قائل میشود. بر این اساس میتوان گفت تصور شیخ نوری از بنیانهای نظم اجتماعی منطبق با جامعة قدسی است؛ یعنی جامعهای که نه حاصل اراده و توافق انسانهای تشکیل دهندة آن، که برآمده از ارادهای فوق بشری یا الاهی است که انسانها باید خود را با آن منطبق سازند. در واقع نوری با مقدس ساختن نظم موجود آن را از دسترس انسان خارج میسازد و از هرگونه تغییری مصون میداند. به دیگر سخن، شیخ با انجماد قوانین و خارج کردن آن از دسترس عاملان اجتماعی، مخالف هرگونه تغییر و نوآوری به شمار می رود. او تدوین و نگارش قانون را بدعت در دین و حفظ بیضة اسلام را در زمان غیبت برعهدة نواب عام میداند. او شاه را قوة مجریة حکومت اسلامی معرفی میکند و تضعیف «سلطان اسلام پناه» را همچون تضعیف دین میشمارد. در مجموع، تمام استدلالهای شیخ در جهت حفظ و تقویت نظم موجود از طریق مقدس ساختن آن است. دریافت او از عدالت نیز در انطباق کامل با تصور قدسی از نظم است. عدالت به گمان شیخ چیزی جز اجرای احکام شریعت نیست و از آنجا که در نظر وی تساوی حقوق برخلاف احکام شریعت است، عین ظلم تلقی میشود.
خلاصه ماشینی:
به منظور ايضاح بيشتر مي توان نسبت آن ها را چنين ترسيم کرد: قاب ١: اشتغال ذهني به جهان اجتماعي از تخيل تا تفکر نظام مند (رجوع شود به تصویر صفحه) در اين جا مفهوم بنيان هاي تصوري از اين حيث اصطلاح مناسب تري است که بيشتر نويسندگان صدر مشروطه از جمله شيخ فضل الله نوري نظريه اجتماعي نپرورانده اند، بلکه در کنه رساله هايي که در له يا عليه مشروطه نگاشته اند، تصوري صريح يا مضمر از نظم اجتماعي و نسبت آن با امر متعال وجود دارد.
نويسنده تاريخ بيداري ايرانيان نقل مي کند که در جلسه اي ايده اي را با همراهان در ميان مي گذارد مبني بر اين که اگر مشروطه خواهان خواسته هاي خود را محدود به اجراي قرآن کنند، از آن جا که ديگر با ناصرالدين شاه طرف نيستند، ديگران نيز همراهي خواهند کرد اما يکي از حضار مي گويد "اين شيخ فضل الله و ...
مواضع اجتماعي و سياسي در يکي دو دهه منتهي به انقلاب مشروطه و پس از مرگ ميرزاي شيرازي ، جدا از مدعيان اعلميت که همواره در عراق زندگي مي کردند و مهمترين ايشان ملامحمدکاظم خراساني بود، ميرزا حسن آشتياني ، شيخ فضل الله نوري ، سيد عبدالله بهبهاني و ميرزا علي اکبر تفرشي از علماي برجسته تهران به شمار مي رفتند که ادعاي برتري و اعلميت داشتند و در اين راه با يکديگر به رقابت مي پرداختند (دولت آبادي ، ١٣٦٢،ج اول : ١٣٥).