چکیده:
بررسی اسناد و مدارک دعاوی ملکی در جوامع سنتی، یکی از مباحث مورد توجه
پژوهشگران امروزین عرصهی تاریخ است. از آنجا که در وامع مردسالار سنتی، اغلب
مالکیت با مردان است، معمولا طرفین دعاوی ملکی، شاهدان و میانجی ها همگی جزو
مردان بوده اند. کما این که در جوامع سنتی دعاوی ملکی امری مردانه تلقی می گردد. اما
اختلاف ملکی میان خاندان امینی و میرزاکریم خان رشتی خان اکبر که از دوران انقلاب
مشروطیت تا دوران دولت رضاخان به طول انجامید، از این قاعده مستثناست. زیرا اشرف
الملوک فخرالدوله دختر مظفرالدین شاه به دلیل فقدان کاردانی و لیاقت همسرش محسن
خان امینی، نخستین بار وارد دعاوی ملکی مزبور گردید و سرانجام با درایت و بهره مندی
از اوضاع سیاسی توانست بر رقیا متنفذ خود - میرزا کریم خان رشتی -فایق گردد .
مقالهی حاضر بر آن است تا ضمن بررسی موقعیت ویژهی لشت نشاء و ارتباط خاندان
های امینی و خان اکبر با این منطقه، به روند پیدایش اختلاف و دلایل میانجیگری رضا
خان رئیس الوزراء، در این خصوص بیردازد.
خلاصه ماشینی:
فتحعلی شـاه ، خسـروخان را بـه تهران احضار نمود و تمامی اموال و املاک او را مصادره و اراضی لشت نشـاء را خالصـه اعلام نمود(هدایت ، :١٣٨٠: ١٤/٧٧٥٤ ؛ رابینو، ١٣٥٠: ٢٩٥-٢٩٤؛عباسی: ١٣٨٧ ٦١-٦٠) لشت نشاء و خاندان امین الدوله ازدواج فتحعلی بیگ سـینکی بـا خـواهرزاده ی میرزاآقاخـان نـوری سـرآغاز ارتقـاء ایـن خاندان محسوب مـی شـود(ممـتحن الدولـه ، ٧١:١٣٦٥)میـرزا محمـد خـان مجـد الملـک سینکی (١٢٩٨-١٢٢٤ ق )توسط خالویش میرزا آقاخان نوری وارد مشاغل دیوانی شد و بـه مقامـات عالیـه و وزارت وظـایف و اوقـاف منصـوب گردیـد(اعتمادالسـلطنه ، ماثرالآثـار؛ طباطبایی، ١٣٨٤: ٤٣٣؛ اعتماد السلطنه ، منتظم ناصـری: ٢/١٢٤٣ ؛مسـتوفی، ١٣٧١: ١/١٢٩) با مرگ مجد الملک در سال ١٢٩٨ ق ، وزارت وظایف و اوقاف به فرزنـدش میـرزا علـی خان امین الدوله واگذارشد.
اصـلاحات پسـتی، ضرابخانه و احداث کارخانه های کبریت سازی، قند و بلورسازی از جملـه ایـن اقـدامات محســوب مــی شــود(اعتمــاد الســلطنه ، المــاثر الاثــار، ١/١٩٦؛ کرمــانی، نــاظم الاســلام ، ١١٥:١٣٤٦؛ جمالزاده ، ٩٣:١٣٦٢؛ امینی، ٢١:١٣٨٨) لشت نشاء در دوران ناصرالدین شاه به امین الدوله به عنوان تیول واگذار گردید(فخرایی، ٨٥:١٣٥٧) لازم به ذکر است که مناسبات ارضی در دوران قاجار به ٤ نوع زمین محدود مـی شـد این اراضی شامل اراضی شاهی، دیوانی، وقفی و اراضـی خصوصـی مـی گردیـد(معـدل ، ١٣٨٢: ٨٩ ؛ لمتون ، ١٣٣٩: ٤٥٩) اراضی تیول جزوء اراضی دیوانی محسوب می شود کـه به صورت تیول به دیوان سالاران ، شاهزادگان و رؤسـا نظـامی تعلـق مـی گرفـت (بشـریه ، ١٣٨١: ١٥-١٤) لشت نشا نیز بدین صورت به شکل تیول بـه خانـدان دیـوان سـالار امینـی واگذار گردید.