چکیده:
امیرعلیشیر نوایی، سیاستمدار و فرهنگمرد پرآوازه روزگار تیموری، واجد جایگاهی درخور و والا در تاریخ فرهنگ ایران است. آنچه هویدا می نماید، شخصیت سیاسی - ادبی خاص وی از جمله دلایل دستیابی او به چنین جایگاهی است. چگونگی و چرایی خاص بودن شخصیت سیاسی - ادبی امیرعلیشیر نوایی موضوعی است که در این مقاله مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است. از این رهگذر، عملکرد سیاسی امیرعلیشیر، نقش او در ادب ترکی، تاثیر وی بر گسترش قلمرو فرهنگ ایرانی، اثربخشی مکتب ساز او و همچنین تدوین فرهنگ لغت های متعدد با تکیه بر آثار وی، بازبینی شده است.
خلاصه ماشینی:
با وجود این ، ذکر دو نکته ی دیگر نیز ضروری مینماید: نخست آن که ، برخی از این پژوهندگان امیرعلیشیر را با پدر شعر فارسی، رودکی، سنجیده و از نظر ابداع شعر به یک زبان جدید، آن دو را همسنگ دانسته اند؛ مع الوصف ، امیرعلیشیر را، به سبب گستردگی دامنه ی کارهایش و به کار بستن مضامین متنوع و قالب های شعری متفاوت، بر رودکی برتری داده و مقام او را همپایه ی شاعرانی چون حافظ ، مولانا و فردوسی فرض نموده اند(شگفته ، ١٣٨٧: ٢٢٨- ٢٢٩).
آنانی که دعوی داشته اند حضور امیرعلیشیر، فارسی زبان را از آن موقعیت ممتاز و دست بالایی که در مناطق ترکنشین دارا بود، برانداخت ، نیز توجه نکردهاند که به رغم کم رونق گشتن بازار زبان فارسی، این دایرهی فرهنگ ایرانی بود که با برآمدن امیرعلیشیر در میان اقوام ترکزبان، فراخی و گستردگی بیش از پیش یافت ؛ چرا که به تقریب ، مادهی اولیه و خمیرمایه ی تمامی آثار امیرعلیشیر، به اعتراف چندین بارهی خود وی، چیزی بود که از آثار پارسیسرایان به عاریه گرفته بود.
به عنوان نمونه ، مثنوی لسانالطیر او ملهم از منطق الطیر عطار نیشابوری است و این اثر او، نه تنها قوم خود وی را به زبان مادری با اندیشه های عطار آشنا کرد، بلکه اسباب آشنایی دیگر اقوام ترکزبان را با تفکر و جهانبینی یکی از شاخص ترین فرهنگمردان تاریخ ایران فراهم آورد(خدایار، تابستان١٣٩٠: ٦١).
این اثر، فرهنگی جغتایی به فارسی است و برابر با گفته ی نویسنده به منظور تدوین گشته تا واژگان مورد کاربرد امیرعلیشیر «در طلسم چاه سخن لغت فرقه جغتائیه و طایفه مغولیه مختفی »(ایمانی، نسخه ی دست نوشته : ١) نمانده و معنا و مفهوم آنها برای اهل ادب و فضل ، بهتر و آسانتر درک گردد.