چکیده:
حرفه پزشکی به دلیل قدمت و حساسیت ویژه آن، همواره موجد چالشهای جدی حقوقی در موازنه میان حقوق پزشک و بیمار بوده است. سال-هاست که قاعده احسان به عنوان یکی از مسقطات ضمان مورد مطالعه و استفاده فقها و حقوق¬دانان ایرانی ـ اسلامی قرار گرفته است. علیرغم آنکه نوعدوستانه بودن اعمال پزشکی مورد اذعان است، اما در قانون و رویه قضایی کشور، محسن دانستن ارائهدهندگان خدمات پزشکی با مشکل روبهروست. لذا هرچند بحث از اصل مسئولیّت پزشک و قاعده احسان پیشینهای دیرین دارد، اما نگاهی نو به این قاعده با ملاحظه قاعده یاریرسان نوعدوست بهعنوان مشابه کامنـ لایی آن، توانسته است افقهای جدیدی را در تبیین مسئولیّت پزشک بگشاید. مطابق با یافتههای این پژوهش، قاعده یاریرسان نوعدوست در مسئولیّت خارج از قرارداد و صرفا در موقعیتهای اورژانس و غالبا در خصوص غیرپزشک کاربرد دارد، اما قاعده احسان قلمرو عامی دارد و میتواند در فرض فراهم بودن ارکان آن، همه اقسام مسئولیّت پزشک را دربرگیرد. وجه اثباتی قاعده احسان در ایجاد حق برای مطالبه اجرت توسط محسن، یکی از برتریهای این قاعده بر قاعده یاریرسان نوعدوست بهشمار میرود.
خلاصه ماشینی:
چراکه با اخذ برائت در خصوص عمل درمانی مورد توافق، قطعا قراردادی ضمنی میان پزشک و بیمار منعقد شده و فرض مسئولیت قهری منتفی است، ولی باید به این مسأله دقت شود که عمل پزشکی بدون اعلام رضایت بیمار یا ولی او اساسا مشروع نیست و از حیطۀ اذن شرعی و قانونی مزبور خارج است و در فرض چنین اقدامی، اقتضای مسئولیت پزشک وجود دارد مگر آنکه به دلیل شرایط اضطراری و اورژانس امکان اخذ رضایت از بیمار وجود نداشته و به استناد قواعد دیگری برای رفع مسئولیت بتوان پزشک را از مسئولیت معاف دانست.
به عقیدۀ نگارنده هرچند جلب منفعت در صدق احسانی بودن فعل خللی ایجاد نمیکند، اما به دلیل ماهیت خاص عمل پزشکی که باید با رضایت بیمار انجام شود، در حیطۀ مسئولیت پزشکی نمیتوان این عمل را محسنانه دانست مگر آنکه خدمت در شرایط اورژانس محقق شده و از اخذ رضایت بیمار، بینیاز باشد.
برای روشن شدن مطلب میتوان از این مثال استفاده کرد که اگر پزشکی با حسن نیت و صرفا به قصد احسان، دست به اتانازی (قتل از روی ترحم) بزند، حتی اگر عرف عمل وی را محسنانه تلقی کرده باشد، از مسئولیت عمل خود معاف نیست، چراکه این عمل از نظر شرعی و قانونی جایز نبوده است.
از مجموع آنچه بیان شد روشن میشود که در خصوص مسئولیت پزشک در حقوق ایران و تأثیر قاعدۀ احسان بر آن، مطابق با شرایط معتبر در قاعدۀ احسان در فرض احراز قصد و صدق عرفی احسان به همراه اصل جواز عمل، مانعی در معافیت پزشک از جبران خسارت ناشی از مسئولیتهای قراردادی وجود ندارد و معوض بودن قرارداد پزشک تأثیری در محسن دانستن او نخواهد داشت.