چکیده:
این پژوهش در پی یافتن سرنخهایی از امتداد جریان کلامی هشام بن حکم در بصره است و با این پرسش اصلی دنبال میشود که خط فکری هشام بن حکم چرا و چگونه در بصره تداوم پیدا کرد. به نظر میرسد پس از آنکه هشام بن حکم و شاگردانش در بغداد مورد تعقیب و آزار دستگاه خلافت عباسی قرار گرفتند، برخی از شاگردان هشام همچون علی بن اسماعیل میثمی و حکم بن هشام بن حکم به دلیل رونقداشتن گفتگوهای کلامی در شهر بصره و نیز دوری آن شهر از مرکز خلافت عباسی، برای ادامه فعالیتهای کلامی خویش به آن سامان مهاجرت کردند. آنها در راستای پیگیری اندیشههای کلامی خود، بیشتر با گروه فکری معتزله درگیری علمی داشتهاند و از سوی دیگر مخالفت برخی از امامیان بصره با آنان نیز در خور توجه است. با توجه به مخالفتهای برونمذهبی و درونمذهبی، این جریان پس از حضور کوتاهمدت و فعالیتهای تأثیرگذارش در بصره به محاق رفت. البته هرچند تاکنون تصور روشنی از حضور این جریان در بصره وجود نداشته است، اما در این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که خط کلامی پیرو هشام در اواخر سدۀ دوم و نیمه سدۀ سوم هجری در بصره فعال بودهاند.
خلاصه ماشینی:
به نظر میرسد پس از آنکه هشام بن حکم و شاگردانش در بغداد مورد تعقیب و آزار دستگاه خلافت عباسی قرار گرفتند، برخی از شاگردان هشام همچون علی بن اسماعیل میثمی و حکم بن هشام بن حکم به دلیل رونقداشتن گفتگوهای کلامی در شهر بصره و نیز دوری آن شهر از مرکز خلافت عباسی، برای ادامه فعالیتهای کلامی خویش به آن سامان مهاجرت کردند.
پرسش اصلی مقاله این است که خط کلامی پیرو هشام بن حکم چرا و چگونه در بصره امتداد یافت؟ در کنار این سؤال، پرسشهای دیگری مطرح میشود که رهبران این خط فکری در بصره، چه تعاملی با معتزلیان آن شهر داشتند؟ نقشآفرینی و اثرگذاری این جریان کلامی در بصره به چه میزان بوده است؟ چه جریانها و گروههایی در بصره در شمار مخالفان و رقبای این خط فکری به شمار میرفتند؟ سرانجام این جریان کلامی به کجا انجامید؟ به نظر میرسد پس از آنکه هشام بن حکم و پیروانش در بغداد با تنگناهای سیاسی دستگاه خلافت عباسی مواجه شدند، برخی از شاگردان هشام بن حکم شهر بصره را به دلیل رونقداشتن گفتگوهای علمی و نیز دوری از مرکز خلافت، برای ادامه فعالیتهای کلامی خویش مناسب دیده و به آن دیار هجرت کردند.
به هر روی از زندگی علمی و فعالیتهای کلامی محمد بن سلیمان نوفلی در بغداد گزارش زیادی در دست نیست؛ اما میدانیم که او در جریان تعقیب و آزار و اذیت اندیشوران امامیه در زمان هارون عباسی، به همراه علی بن اسماعیل میثمی ـ شاگرد برجسته هشام بن حکم ـ در زندان خلیفه عباسی گرفتار بوده است (طوسی، 1404ق، ج2: ص538).