چکیده:
دیوان حافظ سرشار از ابیات بحث انگیز است در این سیاهه نیز نگارنده به نقد شروح یکی از این ابیات بحث انگیز پرداخته است. در بادی نقص شروح قبلی نمودار گردیده است که شامل: توجه نکردن به فضای کلی غزل، شرح ناقص، توجه نکردن به فضای فکری حافظ و نکات دستوری و یک نسخه سازی است. کلید شرح بیت ترکیب «کاسه گردانان» و «این جفا» است که در شروح، اولی یا در معنای گدایی آمده است یا ساقی گری و دومی به عهد ذهنی جفای دوران امیرمبارزی است که متناسب با فضای غزل و فلسفه فکری حافظ نیست. کاسه گردانی در معنای برگرداندن کاسه شراب و کاسه گردان در حقیقت محتسب و عوامل اوست که کاسه های شراب را به زمین می ریزند. جفا نیز یعنی همین ظلم (کاسه شراب را تهی کردن) که با ایهامی چند پهلو زیبایی بیت را دو چندان می کند که از نظر حافظ عامل آن (کاسه گردانی) شایسته نفرین است. این شرح متناسب با واقعیت های تاریخی- اجتماعی فضای عصر امیرمبارزالدین است.
خلاصه ماشینی:
کلید شرح بیت ترکیب «کاسه گردانان » و «این جفا» است که در شروح ، اولی یا در معنای گدایی یا ساقیگری و دومی به عهد ذهنی جفای دوران امیرمبارزی آمده است که متناسب با فضای غزل و فلسفه ی فکری حافظ نیست .
(١٣٧٥: ٣٣٥) شمیسا نیز بعد از ذکر معانی مصطلح (گدایی و ساقیگری)، وجه واژگون کردن را لایه ی ثانوی شعر حافظ قلمداد کرده ، اما شرحی از بیت ارائه نکرده است (١٣٨٨: ٣٧٨)؛ البته این لایه ی ثانوی از نظر نگارنده همان مقصود اصلی حافظ است که در شرح کلی بیت خواهد آمد.
(استعلامی، ١٣٨٢: ٦٩٤) اسلامی ندوشن (١٣٦٧: ٨٠) و پرویز اهور (١٣٦٨: ١٩) نیز کاسه گردانی را به دلیل این که فضای شعر فضای شراب آلودی است ، ساقیگری نوشته اند.
حال اگر بگوییم کاسه گردان ، همان ساقی است و اکنون در عصر امیرمبارزالدین باید دوباره رخش را به خون بشوید، این سؤال پیش میآید که فرضا رخ ساقیان به دلیل جفای عصر امیرمبارزی به خون شسته شده است ، اما آیا این ساقیان قبلا نیز رخ به خون شسته اند که حافظ با فعل پیشوندی بازشستن –پیشوندی مفید معنای تکرار- بیت را همراه کرده است ؟ طبق نظر کسانی که رخ به خون شستن را به ساقی و عصر مبارزالدینی مربوط میدانند، «بازشستن »، شستن معنا شده که دیگر ایراد دستوری در فضای این شروح است ؛ حال آنکه در دوره ی قبل از امیرمبارزالدین ، یعنی عصر ابواسحاق اینجو که خود نیز مردی دایم الخمر بوده ، ساقیان رخشان را به خون نشسته بودند که بخواهند در عصر مبارزالدین «دوباره » چنین کنند.