چکیده:
شماری از قلعههای ایران قلعه دختر نام دارند. درباره دلایل انتخاب این نام دو نظر اصلی بیان شده است. نخست اینکه بهدلیل سختی دسترسی و ناممکن بودن تصرف آنها چنین نامیده شدهاند، دیگر اینکه این نام نشاندهنده اختصاص این اماکن در گذشتهای دور به ایزدی باستانی همچون اناهیتاست. نظر اخیر بهدلیل تمایل ایرانیان معاصر به بازشناختن مضامین باستانی در آثار و بناهای تاریخی، محبوبیت نسبتا زیادی یافته و به نوبه خود، شناسایی منشا برخی از مکانهای مقدس، همچون زیارتگاههای زنانه زرتشتیان و مسلمانان را تحتتاثیر قرار داده است. این مقاله اعتبار تاریخی این دو نظر را ارزیابی میکند و نشان میدهد که این نامگذاری، به دشواررس بودن ادعاشده آن قلعهها و یا دین باستانی ایران ارتباطی ندارد. این مقاله نشان میدهد که نامگذاری این قلعهها محصول خیالپردازی عامه مردم بوده و از گنجینه قصهها و روایتهای عامیانه بهره برده و بنمایه مشترک آنها، حضور دختری در قلعه است. گونههایی از قصههای عامیانه که با نامگذاری قلعه دخترها در ارتباط بودهاند، در این بررسی معرفی شدهاند.
خلاصه ماشینی:
براي نمونه اگرچه در روزگار متأخر يکي از قلعه هاي کرمان با نام قلعه دختر شناخته شده ؛ اما در منابع تاريخي کهن تر هيچ يک از قلعه هاي اين شهر چنين نامي نداشته است .
همچنين منسوب شدن برخي آثار تاريخي همچون پل و باغ (باغ دختران / قيزلار باغي) يا بعضي عوارض جغرافيايي همچون کتل به دختر، نشان ميدهد که انگيزة نام گذاري اين قلعه ها توجه به يک ويژگي ذاتي در اين مکان ها و قياس آن با ويژگي دختر نبوده ، وگرنه پل که بنا به کاربردش دشواررس نيست نبايد چنين ناميده شود.
اگرچه بعضي از قلعه دخترها در اعصار کهن بنا شده اند و چه بسا زمان بنياد آن ها کهن تر از دورة ساساني باشد (همچون قيز قالاسي سابق الذکر که از دورة اورارتوهاست )؛ اما ظاهرا تنها دليل انتساب بعضي قلعه هاي ديگر به دورة ساساني، همان «قلعه دختر» ناميده شدن آن ها و فرض يکي بودن دختر و اناهيد است .
(72–75 گويا درويش ادامۀ قصۀ پل را به مادام ديولافوا نگفته يا خانم ديولافوا آن را به قلم نياورده است ؛ اما بروگش که بيست سال پيش از آن از پل دختر ميانه بازديد کرده بود، قصه را با نقل اين نکته که پس از آنکه شاهزاده خانم براي کاستن از زحمت چوپان پلي بر روي قزل اوزن ساخت ، عشق چوپان به دختر فروکش کرد، تکميل ميکند (١٨٤ :١٨٦٢ ,Brugsch؛ ٢/٣٧٨ :١٩٣٨ ,Masse).
چهل دختران نام گروه ديگري از آثار (قلعه ، برج ) يا عوارض جغرافيايي (کوه ، غار، چشمه ) با «چهل دختر/دختران » ترکيب شده است .