چکیده:
نوشتار حاضر درصدد توضیح چارهاندیشی های پایانی «غزالی» برای بحران زمینه و زمانه خویش برآمده است. طرح ریزی آرمان شهری معطوف به سعادت، که ناشی از خوانشی باطنی گرایانه از دین است و بر پایه سیاست اصلاحی و اخلاق مدارا بنا شده است، پاسخ غزالی به دشواره روزگارش است؛ پاسخی که لابهلای اندیشههایی پیچیده و چندلایه مطرح میگردد. اندیشه هایی که ذیل دگرگونی معرفتی این حکیم ممتاز از دریچه دل و از زاویه همدلی جمعی عرضه شده است. وی این شهر مطلوب و جامعه آرمانی را ذیل بذل توجه به حضور و تاثیر دین، سیاست و اخلاق در جامعه به شیوه ای ترسیم می نماید که دستیابی به سعادت دنیوی و اخروی اعضای جامعه/ شهر را سبب شود. در تقریر این مسئله، نکته مهمی که در این نوشتار موضوع توجه جدی قرار میگیرد، آن است که برای غزالی دستیابی به این آرمان شهر فارغ از راه کار «اصلاح» امکانپذیر نیست. این اصلاح متوجه آن دسته از پیرایههای تاریخی است که به دین و شریعت افزوده شده است و آنگونه که غزالی توضیح میدهد، ذیل درکی باطن گرایانه میتوان نسبت به شناسایی و زدایش آنها همت گماشت. به این ترتیب و به صورت خلاصه میتوان گفت که غزالی، شهر آرمانی خود را ذیل توجه به سهگانه «دین، سیاست و اخلاق» و در بستر اصلاح بنا مینماید.
خلاصه ماشینی:
طرح ریزی آرمان شهری معطوف به سعادت ، که ناشـی از خوانشی باطنیگرایانه از دین است و بر پایه سیاست اصلاحی و اخلاق مدارا بنا شـده اسـت ، پاسـخ غزالـی بـه دشـواره روزگـارش اسـت ؛ پاسـخی کـه لابـه لای اندیشه هایی پیچیده و چندلایه مطرح میگردد.
این اصلاح متوجه آن دسته از پیرایه های تاریخی اسـت کـه بـه دیـن و شـریعت افزوده شده است و آنگونه که غزالی توضیح میدهـد، ذیـل درکـی بـاطن گرایانـه میتوان نسبت به شناسایی و زدایش آنها همـت گماشـت .
شرحی کـه در «المنقذ من الضلال » آمده است و نحوه تحول و تطور فکری امام محمد غزالی را نشان میدهد، بیانگر کوشش وی جهت فراتر رفتن از ظاهر امور و پرداختن به علم حقیقـی بـا نیت قرب الهی است که منتهی به هجرتی بزرگ گردید؛ هجرتی که غزالـی را بـه سـوی تصوف و تجویز چاره اخلاقی مبتنی بر مدارا در جامعه رهنمون گردید (غزالی، ١١٠:١٩٩٣).
در واقـع بـه علت تجربه سیاست عملی امـام محمـد غزالـی، آثـاری کـه بـه اندیشـه سیاسـی غزالـی پرداخته اند، نگرش وی را ذیل این تجربه بـه مطالعـه نشسـته انـد و در ایـن میـان ، خـلأ مطالعه و تفسیری مبتنی بر متن و تحلیل متن با توجه به متن یـا بـه عبـارت دقیـق تـر احاله متن به خود متن احساس میشود.
نگرش عمل گرایانه و واقع گرایانه نسبت به سیاست و قدرت را باید در شمار مهم ترین خصیصه های فقه سیاسی اهـل سـنت بـدانیم (٢٢٠ :١٩٥٥ ,Binder)؛ رویـه ای کـه غزالـی متقدم در کسوت فقاهت دنبال مـینمـود، امـا در دوره دوم حیـات خـود ذیـل نگرشـی درونیتر به اصلاح آموزه های دین از یکسو و تدوین اخلاق و اقبـال بـه تصـوف از سـوی دیگر همت گمارده بود.