چکیده:
تذکرة دولتشاه سمرقندی ( 896 ه..ق)، استثناییترین و نوآورانهترین تذکرة شاعران در تاریخ و ادب ایران
است که بهرغم برخورداری از اشتباهات فراوان تاریخی، بیشترین اطّلاعات را دربارة شاعران و دوران زندگی
آنان با روشمندترین شیوههای ممکن، به مخاطبان عرضه میکند. بررسی شیوة خاص دولتشاه سمرقندی
در گردآوری اطلاعات و اتّکا بر شفاهیات، اهمیت شگرد وی در معرّفی مفصل و افسانهآمیز شاعران با ارائه
توضیحات لازم تاریخی دربارة خاندانهای حکومتی عصر آنان و نقش سلاطین در حیات فکری و هنری هر
شاعر، و بیان دلایل جامعه شناختی این شیوه از تذکرهنویسی، از اهداف این پژوهش است. روش این پژوهش، توصیفی تحلیلی است و نتایج با استفاده از شیوة تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل شده است. نتایج نشانمیدهد : بهدور از هر گونه اغراق و مبالغه، میتوان ادعا کرد که نویسندة این تذکره، فقط در پی فراهم آوردن جنگی از اسمها و نمونه شعرهای شاعران فارسی نبوده، بلکه کوشیدهاست هر شاعری را در بستر تاریخی دورانی که از آن برخاسته است قرار دهد، تا ارزیابی جایگاه فکری و هنری او درستتر انجام شود. به این سبب است که تذکرة دولتشاه، علاوه بر توضیح زندگی شاعران که اصلیترین وظیفه اینگونه کتابها است، یک گزارش بهنسبت اجمالی از اغلب سلسلههای حکومتی و حکومتهای محلّی در مناطق مختلف ایران است، و در همان حال سیر زیباییشناختی هنر شاعرانگی در ادبیات گذشته، و فلسفه جامعهشناختی کیفیت تکوین افسانهها در زندگی شاعران را نیز در برابر دید مخاطب قرار داده است.
خلاصه ماشینی:
بـه ایـن سـبب اسـت کـه تذکرٔە دولت شاه، علاوه بر توضیح زندگی شاعران که اصلیترین وظیفۀ این گونه کتابها اسـت ، یـک گـزارش به نسبت اجمالی از اغلب سلسله های حکومتی و حکومت های محلی در مناطق مختلف ایران است ، و در همـان حال سیر زیباییشناختی هنر شاعرانگی در ادبیات گذشته ، و فلسفۀ جامعه شناختی کیفیت تکـوین افسـانه هـا در زندگی شاعران را نیز در برابر دید مخاطب قرار داده است .
آن گاه برای نشان دادن یک نمونۀ اعلا، بخشی از تذکرٔە دولت شاه را که در شرح احوال ابوالعلا معری است نقل می کند، تا درستی سخن خود را به اثبات برساند و پیش تر، این عبارت ها را نیز دربارٔە این تذکره می آورد که البته با نمونه هـای بسیاری که در این تذکره وجود دارد گفته های او از منظر تاریخ نگاری و ضـرورت مستندنویسـی کاملا درست است .
دلیل دیگری که نشان می دهد بسیاری از این افسانه هـا به وسیلۀ افراد کتاب خوان ساخته شده است آن است که دولت شاه در نقل شـماری از وقـایع بـه صراحت به بعضی منابع و کتاب های تاریخی نیـز اشـاره مـی کنـد امـا گـاهی آن مطالـب در آن کتاب ها وجود ندارد.
اما وجود دوگانگی در کلام خود دولـت شـاه هـم حکایـت از ایـن واقعیت دارد که گاه نوشتۀ او تابعی از گفته های افراد تحصیل کرده و کتاب خوان بوده اسـت کـه در قطعیت یک موضوع اختلاف نظر داشته اند و این اختلاف، نشانه هایش را در نوشته های او بـر جای گذاشته است .