چکیده:
یکی از مهم ترین شاخص ها برای شناخت و تبیین هر ساختار اقتصادی و شیوه تولیدی در تاریخ اقتصادی، فهم مناسبات تولید موجود در آن ساختار است. مسئله اصلی در این مقاله نیز فهم و تبیین مناسبات تولید زمینداری در اقتصاد کشاورزی ایران تا پیش از تسلط ترکان سلجوقی بر ایران و گسترش اقطاع داری توسط ایشان می باشد. مدعای اصلی مقاله حاضر این است که تا پیش از گسترش و تثبیت اقطاع داری در زمان سلاجقه و متعاقب آن، گسترش مناسبات تولید «مزارعه» در تولید کشاورزی اکثر مناطق ایران، مناسبات تولید کشاورزی معهود و غالبی که در فلات ایران مرسوم بود، مناسبات تولید مبتنی بر «بهره ثابت مالکانه» بود که گسترده ترین شکل مناسبات تولید در ایران تا قبل از تسلط سلاجقه خصوصا در زمین های دیوانی و اربابی بوده است. در این مقاله با تکیه بر مالکیت ابزار تولید به بررسی و تبیین مناسبات تولید موجود در انواع زمینداری در فلات ایران از زمان ورود اسلام تا تسلط سلاجقه پرداخته شده است و ب ا این روش نشان داد ه ایم که این مدل از مناسبات تولید کشاورزی (بهره ثابت مالکانه) برخلاف مناسبات تولید مزارعه، در ذات و کارکرد خود امکان پیشرفت نیرو های تولیدی و انباشت سرمایه و در نتیجه پیشرفت و گسترش تولید را فراهم می کرد و شاید رمز شکوفایی اقتصادی و حیات مادی و متعاقب آن شکوفایی فرهنگی، علمی و هنری ایران اسلا می که در تاریخ به دوران شکوفایی تمدن اسلا می در چهار قرن اولیه معروف گشته است، در همین موضوع نهفته باشد.
خلاصه ماشینی:
قاضی أبویوسف ، یحیی بن آدم القرشی ، ابن رجب الحنبلی ، موسوعة الخراج ، (بیروت : دار المعرفة ، ١٩٧٩) القسم الثانی ، یحیی بن آدم القرشــی ، الخراج ، ص ٣٠؛ أبوالحســن علی بن محمد بن حبیب ماوردی البصری ، آیین حکمرانی (احکام الســلطانیه ) ترجمه و تصحیح حسین صابری (تهران : انتشارات علمی و فرهنگی ، ١٣٨٣)، ص ٣٠٢ و ٣٤٤ و ص ٣٥٣ ـ ٣٥٤ و ص ٣٥٦؛ یاقوت بن عبد الله حموی ، معجم البلدان ، در ٢ جلد، ج ١، ترجمه علی نقی منزوی (تهران : سازمان میراث فرهنگی کشور«پژوهشگاه »، ١٣٨٠) ص ٤٧.
و ابن رجب الحنبلی ، موسوعة الخراج ، القسم الثالث ، الاستخراج لاحکام الخراج ، ص ٨ ـ ٩؛ و ابوالحسن علی بن حسین مسعودی ، مروج الذهب و معدن الجواهر، ج ١، ترجمۀ ابولقاسم پاینده (تهران : انتشارات علمی و فرهنگی ، ١٣٧٤)، ص ٢٦٢؛ و ابوالحســن علی بن حســین مسعودی ، التنبیه و الاشراف ، مترجم ابوالقاسم پاینده ، (تهران : عل می فرهنگی ، ١٣٨١) ص ٤٠ ـ ٤١؛ مسکویه رازی ، تجارب الامم ج ١، ص ١٦٧ ـ ١٦٩؛ ابن بلخی فارســنامه ، محقق / مصحح : منصور رســتگار فســایی ، (شیراز: بنیاد فارس شناسی ، ١٣٧٤)، ص ٢٣٣ و ٣٩٨ ـ ٤٠١؛ یاقوت بن عبدالله حموی ، معجم البلدان ، در ٧ جلد، ج ٣، (بیروت : دار صادر، ١٩٩٥)، ص ٢٧٢ ـ ٢٧٥.