چکیده:
پژوهش در مورد آثار سفالین دوران اسلامی ایران قدمتی بالغبر صد سال دارد که در نتیجه آن تاکنون انبوهی از کتب و مقالات بهچاپ رسیدهاند؛ اما همچنان یافتههای جدیدی در کاوشها و بررسیهای باستانشناسی بهدست میآیند که بخشی از ابهامات موجود را بر طرف کرده یا دانش ما را در مورد این آثار کاملتر میکند. در برنامه کاوش باستانشناسی دستکند زیرزمینی تهیق نمونههای متنوعی از سفالینههای بدونلعاب و لعابدار بهدست آمد که تاکنون هیچ پژوهشی در مورد آنها صورت نگرفته است. بر همین اساس، هدف اصلی پژوهش حاضر طبقهبندی، گاهنگاری نسبی یافتههای سفالین بهدست آمده در کاوش تهیق و تبیین برهمکنشهای فرهنگی این یافتهها با دیگر مناطق است. دو پرسش اصلی این پژوهش نیز در ارتباط با دوره زمانی سفالینههای تهیق و نیز مرکز یا مراکز تولیدی این آثار است. روش گردآوری دادههای این مقاله اسنادی-میدانی و روش پژوهش آن توصیفی-تحلیلی است. این آثار با توجه به مطالعات مقایسهای صورت گرفته احتمالا متعلق به قرون میانی اسلامی باشند. همچنین براساس دادههای موجود، احتمال داده میشود بیشتر این آثار وارداتی از مناطق نزدیک یا همجواری در فلاتمرکزی ایران همچون: ذلفآباد فراهان، مشکویه زرندیه، آوه، ری و کاشان، باشند؛ اما هیچ نمونه وارداتی از مناطق دورتر مانند کردستان، زنجان و کرمان و کشورهایی چون چین و هند، در این آثار شناسایی نشد.
خلاصه ماشینی:
این سفالها که به میزان اندک در کاوشهای محوطه بهدست آمده، عمدتاً سادۀ بدون نقش بوده، اما در یکی از آنها تزئین افزودۀ نعلشکلی دیده میشود که در نمونههای مشابه دوران اسلامی شناسایی نشده است (جدول 1: ش 1).
این شیوۀ تزئینی بهدلیل سهولت نقشاندازی در بسیاری از مراکز سفالگری ایران، مانند: کاشان، نیشابور، جیرفت، شهر ری و کرانههای شمالی خلیجفارس تولید و شناسایی شده است (جدول 2)، (کامبخشفرد، 1346: 350؛ بهرامی، 1371: 190؛ چوبک، 1391: 89؛ Treptow, 2007: 44; Priestman, 2013: 509 & 687: plate27)؛ اما سفالهای قالبی تهیق، بیشتر قابل مقایسه با نمونههای قرون 6-7 ه.
از میان سفالهای شناسایی شدۀ این گروه، یک سفال لعابدار تکرنگ فیروزهای با خمیرۀ شبهچینی از لحاظ نوع نقش قابل توجهتر است؛ زیرا نقوش قالبی زیر لعابی دارد که این شیوۀ تزئینی کمتر در سفالهای لعابدار خمیرۀ شبهچینی تهیق استفاده شده است؛ در عینحال نقوش بهکار رفته در آن نیز نسبتاً زیبا و منحصر به فرد بوده و شامل چند نقش پرنده نشسته در ترکیب با نقوش هندسی و گیاهی، است (جدول 4: ش 5).
این سفالها تا حد زیادی مشابه برخی نمونههای آوه میباشند که بیان شده احتمالاً تولید خود محوطه باشند (لشکری، 1397: 120-121)؛ علاوهبر این، کاشان، جرجان و جیرفت نیز از مهمترین مرکز تولیدی این سفال است (صدیقیان و حاجناصری، 1395: 44؛ فهروری، 1388: 38؛ چوبک، 1383: 334؛ 1391: 94؛ Bahrami, 1988: 81; Kiani, 1984: 49).