چکیده:
مدارس نظامیه به سبب سبک مدیریتی ویژه تا مدتها نقش مهم و ماندگاری در تحول جریان مدیریتی علم در تمدن اسلامی برجای گذاشتند. با این فرض که تحول جریان مدیریتی نظامیهها به سبک مدیریتی حاکم بر آنها در زمان خواجه نظام الملک (مقتـ .485ق) وابسته بوده، پرسش این مقاله چیستی سبک مدیریتی نظامیهها در زمان صدرات خواجه و واکاوی تاثیر آن بر جریان مدیریتی حاکم بر علم در جهان اسلام و تمدن اسلامی است. مبنای مدیریتی خواجه نظام بر محدودیت فعالیتهای علمی آن مدارس به یک مذهب خاص کلامی (اشعری) و فقهی (شافعی) استوار بود. دستاورد و پیامد این مبنای مدیریتی به ترتیب «پیشرفت و ارتقای ساختار و کیفیت امکانات نظام آموزشی» در عرصه مدیریت بیرونی حاکم بر علم و «زوال علوم و کاهش توان ابداع، خلاقیت و نوآوری» در عرصه مدیریت درونی حاکم بر علم بود.
خلاصه ماشینی:
١ـ ٥ـ حمایت از گسترش فره نگ علم دوستی و لوازم آن از دیگر سیاست های مهم حمایتی جریان بیرونی حاکم بر علم همین سیاست بود که با ظهور رفتارهای دانش دوستانه از سوی حاکمان و صاحب منصبانی مانند سیف الدوله حمدانی در شام (ثعالبی، یتیمة الدهر، ۳۷/۱ـ۵۳)، مستنصر اموی در اندلس (مقری، ۳۹۵/۱)، صاحب بن عباد در ری و اصفهان (بهمنیـار، ۴۳) و حمایت های مالی آنان و دیگر حاکمان از دانشمندان (مقریزی، ۴۸۴/۱، ۵۱/۳) و ساخت مساجد بـزرگ با کارکردهای عبادی و آموزشی (غنیمه ، ۹، ۱۱، ۱۵، ۱۷، ۱۹)، موقوفـه هـای علمـی کنیزکـان دربـار خلفـا وسلاطین (ارناؤوط ، ۱۰،۱۷، ۵۵، ۶۷، ۷۹)، کتابخانه های بزرگ (ابن نـدیم ، ۶۲، ۱۹۳، ۱۹۹؛ ابن سـاعی، ۲۳۰/۱؛ مقریزی، ۱۳۳/۲، ۲۸۰، ۲۹۰) خود را نشان داد و رونـق کتاب دوسـتی و سـاخت کتابخانـه هـای شخصی با حجم پرشمار (خطیب بغدادی، ۶/۳؛یاقوت حموی، معجم البلدان ، ۳۵۴/۱؛ ابن الانباری، ۲۱۶؛ ابـن خلکـان ، ۲۳۰/۲)، بازارهـای بـزرگ فـروش کتـاب (ابن نـدیم ، ۸۶، ۲۴۲) منزلـت اجتمـاعی دانـش (یاقوت حموی، معجم الادباء، ۱۹۷/۵) و رونق هنر کتاب آرائی (ابن فرحون ، ۳۳۴) را در جامعه اسلامی به همراه آورد.
مجموعۀ این کنش های بیرونی که از سوی حاکمان وطبقات مختلف اجتماعی در سراسر جهان اسلام در حمایت از رشد و توسعۀ علم انجام شد جریان بیرونی حاکم بر علم را سامان داد و ویژگیهای مدیریتی آن (با وجود پراکندگی جغرافیایی مدیریت ها در سراسر جهان اسلام ) را با عنـوان هـایی چـون اعتباربخشـی اجتماعی به علم دوستی، ارتقاء جایگاه معنوی و اجتماعی همۀ دانشمندان رشـته هـای گونـاگون ، گسـترش مراکز علم و امکانات سخت افزاری آن و سرانجام رقابت گسترده برای جذب و بـه کـارگیری دانشـمندان در قلمرو گستردٔە جهان اسلام یاد کرد.