چکیده:
متکلمان امامیه با توجه به جایگاه ویژة مبحث «توحید»، همواره با عنایت خاصی به این بحث پرداختهاند. گستردگی مباحث توحید، و چالش مستمر امامیه با اندیشههای دینی و فرقهای رقیب، موجب شده است تا موقعیت طرح این بحث و شیوة ساختاربندی آن از اهمیت بسزایی برخوردار گردد. هدف دانش کلام در دو ساحت «آموزش» و «دفاع از معتقدات» خلاصه میشود. در این دو ساحت، خوشساخت بودن مطالب به لحاظ جامعیت، مانعیت و رعایت ضوابط منطقی تقسیم، جایگاه ویژهای دارد. بدین لحاظ، در این مقاله با روش «کتابخانهای» و «تحلیلی»، ساختار شمار قابل توجهی از آثار کلامی امامیه، در دو بخش «ثبوتی یا سلبی بودن توحید» و «مراتب توحید» بررسی شده است. در نتیجة این تحقیق، روشن میشود که اصطلاح «توحید» دارای چند معنای متفاوت بوده است؛ ساختار مباحث توحیدی، همواره در حال تطور و تکامل بوده و ساختارهای متنوعی ارائه شده است. در این ساختارها، گاه برخی مراتب توحید مغفول واقع شده و گاه مقتضیات منطقی تقسیم رعایت نشده است. در ساختار پیشنهادی، تلاش شده است تا ضمن توجه به مراتب توحید، سازمان منطقی نیز رعایت شود.
Due to the special status of the topic of "monotheism", the Imamiyyah
theologians have always paid special attention to this issue. The breadth of
monotheism, and the ongoing challenge of Imamiyyah with the rival’s religious
and sectarian thoughts, has made the situation of this debate and its method of
structuring very important. The purpose of the knowledge of discourse is
summarized in two areas: "education" and "defense of beliefs". In these two
areas, materiality has a special place in terms of comprehensiveness, impediment
and observance of the logical division criteria. Therefore, in this paper, by means
of "library" and "analytical" methods, the structure of a considerable number of
theological works of Imamiyyah has been examined in two parts: "privative or
intrinsic monotheism" and "degrees of monotheism". As a result of this research,
it becomes clear that the term "monotheism" has several different meanings; the
structure of monotheistic debates has always been evolving and various
structures have been proposed. In these structures, some levels of monotheism
are sometimes neglected and sometimes the rational requirements of division are
not met. In the proposed structure, it has been tried to pay attention to the
monotheistic and rational organization.
خلاصه ماشینی:
1228 ق) بیان داشته است: توحید به این معناست که دانسته شود خداوند متعال در ربوبیتش یگانه است، و در عبادتشدن شریک ندارد؛ و بحث از صفات ثبوتی و سلبی نیز از توابع همین بحث است (کاشف الغطاء، 1425ق، ص 11).
ماهیت صفت «توحید» و مراتب آن به گونهای است که سبب شده دربارة ثبوتی یا سلبی بودن مراتب توحید، دیدگاههای متفاوتی بیان شود؛ زیرا مراتب توحید با آنکه دارای یک معنای سلبی است، اما نوع تعبیر زبانی از آن، گاه به صورت منفی و گاه به صورت مثبت است.
اما بر اساس ملاک دوم، مراتب توحید حتی اگر با تعابیر اثباتی نیز مطرح شوند، صفاتی سلبی هستند؛ زیرا واضح است که مفهوم این مراتب، بر سلب نقص دلالت دارد (ر.
لازم به ذکر است که در همین برهه (قبل از قرن 13) برخی از متکلمان، به مراتب دیگری نیز بهطور پراکنده اشاره کردهاند؛ مراتبی نظیر توحید در الوهیت، قدمت (ازلیت)، خالقیت، استحقاق عبادت (معبودیت)، و انحصار صفات در ذات.
از میان آثار تحت بررسی، کتاب حق الیقین فی معرفة اصول الدین مرحوم شبر، با بسط مراتب توحید، رویکرد نوینی در این زمینه ایجاد کرده است.
در جدول ذیل، گزارش برخی از مهمترین آثار کلامی امامیه در زمینة موقعیت مبحث توحید، مراتب توحید و قضاوت دربارة ثبوتی یا سلبی بودن آن درج گردیده است.