چکیده:
یکی از اهداف انعقاد قرارداد بازرگانی و بحرپیمائی 1319ش/1941م ایران و شوری، استفاده ترانزیتی از خاک شوروی جهت تداوم مبادلات تجاری با آلمان بود. این هدف در نتیجه تحوّلات جبهههای جنگ در قاره اروپا از تیر 1320ش با چالش جدی مواجه شد. بر این اساس، پژوهش پیشرو با هدف بررسی تاثیر جنگ جهانی دوم بر ناکامی تحقّق هدف ترانزیتی این قرارداد، در صدد است تا با استفاده از روش تحقیق تاریخی، به طرح این پرسش بپردازد که تحولات جنگ جهانی دوم چه تاثیری بر ناکامی اهداف ترانزیتی قرارداد بازرگانی 1319 ایران و شوروی داشت؟ فرضیه تحقیق بر آن است که تغییر اهداف نظامی آلمان در جبهههای جنگ جهانی دوم و حمله به شوروی، موجبات ناکامی این قرارداد گردید. یافتههای تحقیق نشان میدهد که حمله آلمان به شوروی موجب در راه ماندگی کالاهای مبادلاتی میان ایران و آلمان در خاک شوروی گردید. این مشکل با حمله شوروی به ایران در سوم شهریور1320ش و اشغال نیمه شمالی ایران توسط این کشور تشدید شد. شورویها پس از اشغال ایران، تمامی کالاهای صادراتی و وارداتی ایران را که در کارخانهها، انبارها و گمرکات کشور موجود بود به بهانه آلمانی بودن، تصرّف کردند و به این ترتیب، تحقق اهداف ترانزیتی این قرارداد، به شکست منتهی شد.
یکی از اهداف انعقاد قرارداد بازرگانی و بحرپیمائی 1319ش/1941م ایران و شوری، استفاده ترانزیتی از خاک شوروی جهت تداوم مبادلات تجاری با آلمان بود. این هدف در نتیجه تحوّلات جبهههای جنگ در قاره اروپا از تیر 1320ش با چالش جدی مواجه شد. بر این اساس، پژوهش پیشرو با هدف بررسی تاثیر جنگ جهانی دوم بر ناکامی تحقّق هدف ترانزیتی این قرارداد، در صدد است تا با استفاده از روش تحقیق تاریخی، به طرح این پرسش بپردازد که تحولات جنگ جهانی دوم چه تاثیری بر ناکامی اهداف ترانزیتی قرارداد بازرگانی 1319 ایران و شوروی داشت؟ فرضیه تحقیق بر آن است که تغییر اهداف نظامی آلمان در جبهههای جنگ جهانی دوم و حمله به شوروی، موجبات ناکامی این قرارداد گردید. یافتههای تحقیق نشان میدهد که حمله آلمان به شوروی موجب در راه ماندگی کالاهای مبادلاتی میان ایران و آلمان در خاک شوروی گردید. این مشکل با حمله شوروی به ایران در سوم شهریور1320ش و اشغال نیمه شمالی ایران توسط این کشور تشدید شد. شورویها پس از اشغال ایران، تمامی کالاهای صادراتی و وارداتی ایران را که در کارخانهها، انبارها و گمرکات کشور موجود بود به بهانه آلمانی بودن، تصرّف کردند و به این ترتیب، تحقق اهداف ترانزیتی این قرارداد، به شکست منتهی شد.
خلاصه ماشینی:
در نتیجه همین کارشکنیها بود که تا پیش از حمله آلمان به شوروی، ترانزیت و حمل ماشین آلات کارخانه کنسروسازی شاهی (استادوخ ، سال ١٣١٩، کارتن ٥٢، پرونده ٥٤: ٢)، لوازم یدکی کارخانه قند کرج (ساکما، شناسه سند ٢٤٠٠١٩٧٥٢: ١٥-١) و مواد مصرفی مورد نیاز کارخانه دخانیات (همان ، شناسه سند ٢٤٠٠٠٩٨٤١: ٢) در سال ١٣١٩ و ماشین - آلات و لوازم یدکی کارخانه جوراب بافی وزارت پیشه و هنر و دستگاه های حرارتی پرورشگاه پسران (استادوخ ، سال ١٣٢٠، کارتن ٥٢، پرونده ١٨: ١٣ و ٣٤)، در سال ١٣٢٠ که قرار بود با توجه به قراراد بازرگانی ٥ فروردین ١٣١٩ از طریق شوروی به ایران صورت گیرد با مشکل جدی مواجه شد.
پس از این ادعا سفیر شوروی که به منزله آلمانی تلقی شدن کالاهای صادراتی و حق این کشور برای مصادره کالاها بود، وزارت خارجه از وزارت بازرگانی درخواست کرد تا وضعیت کالاهای صادراتی ایران را که به صورت ترانزیت از خاک شوروی حمل میشوند در خصوص فب یا سیف بنادر بودن آن ها مشخص کند (همان ، سال ١٣٢٠، کارتن ٥٢، پرونده ١٨: ٤٢).
در راستای انجام این همکاری اگرچه مقامات شوروی در آبان ١٣٢٠ کمیسیون دولتی حمل ونقل خود را با هدف حل تمامی مسائل و مشکلات حمل ونقلی و ترانزیتی به تهران اعزام کردند (همان ، کارتن ٥٢، پرونده ١٩٧: ١)؛ اما گزارش فروردین سال ١٣٢١ سرکنسول بادکوبه به اداره اقتصادیات وزارت امورخارجه نشان میدهد که مقامات حکومت شوروی در عمل سیاستی مغایر با این همراهی ظاهری اتخاذ کرده بودند.