چکیده:
با سقوط اصفهان زمینه برای تجاوز روس و عثمانی فراهم شد. با برآمدن نادر و دفع مهاجمان افغان، اوضاع تغییر کرد و شرایط برای شکست روس و عثمانی فراهم شد. نادر بخشهایی از غرب کشور را آزاد کرد، اما ناچار سپاه خود را به هرات سوق داد. در غیبت وی، شاه طهماسب ثانی برای آزادسازی ایروان راهی قفقاز شد. رشته جنگهایی میان ایران و عثمانی در سال 1143/1731 روی داد که با شکست شاه طهماسب و عقبنشینی او پایان یافت. ظاهرا به واسطه ضعف منابع داخلی، جنگ مزبور با وجود اهمیت زیاد هنوز مورد توجه قرار نگرفته است. دادههای منابع داخلی ناقص و گاه نادرست است. دادههای منابع خارجی به ویژه عثمانی راهگشاست. پژوهش حاضر میکوشد با بررسی تطبیقی دادههای منابع ایرانی، ارمنی، اروپایی و عثمانی، به این پرسش پاسخ دهد که کدام یک از این منابع به شناخت درست ابعاد و ماهیت جنگهای ایران و عثمانی در ایروان (1143ق) کمک میکنند؟ مقاله با روش متن و دادهکاوی و رویکرد تحلیلیـ انتقادی با تکیه بر منابع دست اول به نگارش درآمده است. نتیجة پژوهش نشان میدهد از میان منابع چهارگانه، منابع عثمانی به ویژه تاریخچه نورس که نویسنده در صحنههای نبرد حضور داشته، به فهم و شناخت موضوع پژوهش حاضر کمک میکند.
خلاصه ماشینی:
در مجموع ، برای آگاهی از رویدادهای مناطق جنوب غربی، غرب و شمال غربی ایران در سال های بعد از سقوط صفویان باید به سراغ چهار دسته از منابع رفت : ایرانی، ارمنی، عثمانی و اروپایی.
از لحاظ کمیت خبر، فضل تقدم با اوست ؛ اما از لحاظ کیفیت بنا به دلایلی که آوردیم ، مروی نتوانسته ما را در جریان لشکرکشی شاه طهماسب ثانی از هنگام عبور از ارس به سوی ایروان و جنگ هایی که در آن جا انجام شده و نیز چگونگی پذیرش شکست و عقب نشینی قرار دهد.
خطای دیگر نویسنده این است که جنگ ایران و عثمانی در ایروان را پیش از فتح اصفهان (١١٤٢) گزارش کرده است ، در حالی که این رویداد یک سال بعد در ١١٤٣ رقم خورد.
آبراهام ایروانی در اثر مهم خود، تاریخ جنگ ها،١در ٢٢ فصل اقدام به ثبت گزارش - های مربوط به نبرد ایران و عثمانی در فاصلۀ سال های ١١٣٣/١٧٢١تا ١١٥١/١٧٣٨ کرده است .
با این که نویسنده تنها سه سال بعد از جنگ ایران و عثمانی در ایروان (١١٤٣ق ) به گزارش وقایع پرداخته ، حتی در مقدمۀ اثر خود از اشاره به این موضوع مهم غفلت کرده است .
همچنین مواردی از این دست از سوی نگارنده در رشته مقاله های «ایران در متون و منابع عثمانی » که در مجله گزارش میراث به چاپ می رسد، منتشر شده است .
جنگ های ایران و عثمانی در ایراوان (١٧٣١/١١٤٣) به عنوان یکی از وقایع مهم و تأثیرگذار، در منابع فارسی به صورت ناقص و گاه نادرست انعکاس یافته است .