چکیده:
مشهد به عنوان مرکز ایالت خراسان در دوره قاجار، از نظر اقتصادی و تجاری اهمیت خاصی داشت، تا آنجا که میتوان آن شهر را به عنوان بارانداز بزرگی در شمال شرق برای واردات و صادرات کالا بهشمار آورد. موقعیت شهر مشهد در شمال شرق ایران برای تجار افغانستان، روسیه، انگلیس، آلمان و سایر طرفهای تجاری با ایران دارای اهمیت بود. از این رو، تجار آلمانی با توجه به ظرفیت ممتاز تجارت در مشهد به این شهر آمدوشد داشتند. برخی از تجار تنها برای واردات کالاهای تولیدی دولت متبوع خود به مشهد میآمدند، اما برخی از آنها در مشهد تجارتخانه نیز گشوده بودند. کارل فردیناند هوفمان از جمله تجار آلمانی بود که علاوه بر واردات کالا از آلمان به مشهد، تجارتخانهای هم دایر کرده بود و کالاهای صنعتی، تزئینی، خواروبار، ادوات کشاورزی و وسایلی از این دست میفروخت. در پژوهش حاضر با شیوه پژوهش تاریخی از نوع توصیفی- تحلیلی و با بهرهوری از اسناد آرشیو وزارت امور خارجه ایران، فراز و فرود فعالیت تجارتخانه هوفمان و نوع کالاهای وارداتی از آلمان به مشهد تحلیل و بررسی خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
در مقالات و کتاب های مربوط به مناسبات اقتصادی ایران و آلمان ، تنها به روابط اقتصادی دو کشور در دورة حکومت قاجار به صورت کلی توجه کرده اند: علی نجف زاده در کتاب کنسولگریها، مستخدمان و مستشاران خارجی در مشهد به فعالیت تجارتخانۀ هوفمان به صورت گذرا اشاره کرده است .
و در پی قتل هوفمان ، مکتوبی اعتراض آمیز برای وزارت امور خارجۀ ایران فرستاد: «ناگوارترین بیرحمی نسبت به یکی از تجار آلمانی ساکن مشهد به عمل آمده است ، از ایالت خراسان بخواهید تدابیر بهتری در حفظ تبعۀ آلمان ساکن خراسان معمول دارند» (سپهر، ١٣٦٢: ٩٤).
در ادامۀ همین گزارش آمده است که سفارت آلمان در یادداشتی دیگر، مسئولیت کلیه خساراتی که از غفلت مأمورین کارگزاری مشهد در موقع تصفیه ماترک هوفمان وارد آمده از دولت ایران مطالبه خسارت خواهند نمود» (آرشیو اسناد وزارت امور خارجه ، ٤٢- ٦- ٦٦- ١٣٣٨ق .
بر اساس این دلایل محکم ، سفارت آلمان به هیچ وجه حق اعتراض به کارگزاری و مأمورین دولت ایران در مسأله قتل هوفمان و مغازه او را ندارند» (همان : ٦٣/١ و ٦٣- ٦- ٦٦- ١٣٣٨ق .
یادداشتی برای معاون کل وزارت امور خارجۀ ایران فرستاد: «مسیو والانتین هوفمان شکایت کرده است که کارگزاری مشهد از قبول تظلم های او امتناع ورزیده و اظهار داشته است بعدها باید تظلمات خود را به عدلیه رجوع نماید.
علاوه بر این ، قزاق های روس در مشهد دست تعدی نسبت به اتباع آلمانی گشوده بودند و قتل هوفمان تاجر آلمانی، ناشی از نقض بیطرفی آشکار روس ها در ایران بود.