چکیده:
علت اعدادی به لحاظ وسعت کاربرد، از مهمترین اقسام علل است. معدّ شیئی است که زمینهساز حصول معلول مادی است و بنا بر تحقیق معدوم شدن معد قبل از تحقق معلول، مقوم آن نیست. حقیقت علت اعدادی که ملاک معد دانستن یک شیء است، استعداد شیء برای کمالات جدید و اسباب حصول آن است. دیگر احتمالات مطرح در مورد حقیقت معد و نیز مصادیق عام آن، به استعداد و اسباب آن بر میگردد. در نگاه دقیق، تمام ممکنات دخیل در وجودبخشی به معلول از معدّات حصول معلول بوده و علت فاعلی منحصر در خداوند متعال است. گرچه این معنا کاربرد متفاوتی از علت اعدادی است، اما به نظر میرسد میتوان معنای عامی برای علت اعدادی در نظر گرفت که شامل این اصطلاح نیز بشود.
خلاصه ماشینی:
صدرالمتألهین نیز تصریح میکند که استعدادها و امکانات استعدادی ـ که حقیقت هر دو واحد است و فرقشان به اعتبار است ـ علت معده برای حدوث صور جدید در ماده هستند: «به تحقیق اثبات شد که تمامی امکانها و قوی و نیز اعدام، اصلا در وجود هیچیک از اشیاء موثر نیستند.
اما در رد این دیدگاه میتوان گفت که ایشان علت معده را به آنچه که حصول معلول متوقف بر عدم بعد از وجود آن است تعریف کردهاند و این تعریف بر استعداد نیز صدق میکند؛ زیرا حصول معلول متوقف بر این است که قبلا استعداد آن فراهم شده باشد و اگر این تعریف بر اموری مثل حرکات دوری فلکی و صور هم صدق میکند، ازاینروست که امور مذکور فراهمکننده استعداد حصول معلول هستند.
دلیل این ادعای حاجی سبزواری دیدگاهی است که در تعریف علت معده از ایشان نقل شد و بیان شد که وی معد را امری میداند که وجود ملحوق به عدمش، در تحقق معلول دخالت دارد.
این مطلب، به وضوح در عبارت زیر بیان شده است: «محققان از فلاسفه اتفاق نظر دارند که فاعل حقیقی حقتعالی است و وجود، مطلقا معلول اوست و وسایط معد و آمادهکننده و امور سابق و مقدماتی هستند که خداوند به مقتضای نظم بدیع و حکمت عجیبش آنها را مقدم کرده است؛ نه اینکه آنها در تأثیر و ایجاد دخالتی داشته باشند، بلکه تنها در آمادگی و اعداد نقش دارند» (صدرالدین شیرازی، 1366، ج4، ص54-55).