چکیده:
یکی از منابع مهم در بررسی تاریخی جامعه ایران، سفرنامهها است که بخش وسیعی از آنها نیز به دوره قاجار اختصاص دارد. سفرنامهها از جمله منابع مهمی هستندکه در آنها میتوان نکات بسیاری در زمینههای مختلف زندگی، آداب و رسوم، عقاید و اخلاق عمومی مردم و جامعه به دست آورد، نکاتی که گاه در سایر منابع دیگر نمیتوان به سهولت از آن اثری یافت. نسخه خطی «سفرنامه خواف و باخرز» منظومهای است که به بیان وقایع تاریخی و اجتماعی خواف و خراسان و حکومت محلی آن در عصر قاجار میپردازد و در تاریخنگاری این منطقه اهمیت ویژهای دارد. این مقاله با شناسایی و واکاوی در این نسخه و با تاکید بر تاریخ محلی و اجتماعی منطقه خواف، ضمن معرفی مشخصات نسخه و سراینده آن به بیان ویژگیها و نکات تاریخی، اشخاص و اماکن اشاره شده در این سفرنامه میپردازد.
خلاصه ماشینی:
نسخة خطي «سفرنامه خواف و باخرز» منظومه اي است که به بيان وقايع تاريخي و اجتماعي خواف و خراسان و حکومت محلي آن در عصر قاجار ميپردازد و در تاريخ نگاري اين منطقه اهميت ويژه اي دارد.
تصحيح انتقادي و بررسي سفرنامه بر پايه هر دو نسخة موجود در کتابخانة آيت الله مرعشي نجفي و کتابخانه و موزٔە ملي ملک تهران و مقايسة دو نسخه با يکديگر انجام گرفته و ضمن معرفي نسخه و سرايندٔە آن ، بررسي اشخاص ، اماکن و نکات تاريخي مندرج در آن نيز مورد توجه قرار گرفته است .
پس از چندي حاتم از جانب ميرزا عبدالوهاب خان آصف الدوله مورد لطف قرار گرفت اما اين دوران چندي نپاييد و پس از مرگ آصف الدوله ، حاتم بار ديگر بي ياور گشته به سير و سفر روي آورد تا اين که بار ديگر از سوي مؤيدالدوله ، حاکم خراسان و گيلان وارد دستگاه حکومت شده و مشغول به کار شد.
او وقتي مصائب وارده به حاتم خان را ميبيند با آنکه از عمال نصرت الملک در خواف است به حال حاتم ترحم کرده و شعري در مورد اتفاقات اخير براي وصف حال حاتم ميسرايد که حاتم نيز اشعار وي را در سفرنامه گنجانده و به اين ترتيب اشعار وي نيز حفظ شده و شاعر هم معرفي ميشود.
در نسخة مورد نظر حاتم خان خويي بيان ميکند که درويش عليخان پس از شورش به افغانستان گريخت اما در سفرنامة خانلرخان اين گونه ذکر شده : «جمعي از خوافيها براي اينکه درويش عليخان حاکم آنجا را گرفته حبس کرده بودند، و ميرزا محمدحسين مستوفي هراتي را به حکومت خواف فرستاده بودند، به منزل متوليباشي بست آمده بودند» (اعتصام الملک ، ١٣۵١: ٢۵٨).