چکیده:
بهرهگیری از عوامل جغرافیایی از راهبردهای مهم جنگی در قرون نخستین اسلامی به شمار میآمد. مکانگزینی گاه بر کران بادیه انجام میگرفت که عموماً بادیهنشینان از این روش در برابر سپاهیان منظم بهره میبردند. سپاهیان و مردم مناطق کوهستانی به هنگام جنگ، در کوه و درّه موضع میگرفتند. در برخی موارد نیز مکان گزینی در کنار رودخانه و یا در جهت مخالف وزش باد انجام میشد. ضرورت تحقیق حاضر که به بازشناسی نقش مکانگزینی در جنگها پرداخته از اینرو است که عموماً در تحقیقات جدید مغفول مانده و بجز یک مورد، تحقیقی در این باره انجام نشده است. مقاله حاضر با رویکردی تحلیلی و با واکاوی منابع دست اول تاریخی به بررسی نقش مکانگزینی در نتیجه جنگهای سدههای نخستین اسلامی با تأکید بر مقطع صفاریان تا پایان سلجوقیان پرداخته است. پرسش اصلی مقاله این است که مکانگزینی چه نقشی در نتیجه جنگهای قرون نخست اسلام داشته است؟ در پاسخ به این پرسش نیز این مدعا مطرح شده که مکانگزینی با توجه به منطقه مورد سکونت و شیوه زندگی سپاهیان انجام گرفته و مکانگزینی با سود جستن از عوارض طبیعی، بخشی از راهبرد جنگی و از مؤلفههای اثرگذار در تعیین نتیجه نبرد در این دوره تاریخی بهشمار میآمد.
Using geographic features was considered as an important war strategy in the early Islamic centuries. Positioning sometimes took place on the edge of deserts where nomads generally used this method against regular troops. The troops and people living in the mountains used to take positions in the mountains and valleys in times of war. In some cases, the river banks or the opposite direction of the wind were also chosen as fighting positions. The present paper studies the role of positioning which has been mostly neglected in new research, except for one study. Taking an analytical approach and by exploring historical first-hand sources, it thus analyzed the role of positioning in the outcomes of the wars of the first centuries of Islam highlighting Saffarids, Buyids and Seljuqs eras. In response to the main question of the study, which was the aforementioned role, given the habitation and ways of life of the warriors, it was argued that positioning played a very important role in determining the outcomes of wars and that by benefiting from natural features, positioning was considered as part of the war strategy and an influential factor in determining the outcome of the war in that historical epoch.
خلاصه ماشینی:
تأکید بر مکان گزینی در تحقیق حاضر نافی اثرگذاری سایر عوامل نبوده و نویسنده این عامل را نیز تنها به عنوان یکی از مؤلفه های تعیین نتیجه جنگ به شمار میآورد.
سپاهیان یعقوب در پیجویی حسن بن زید به تنگه ای رسیدند که دیلمیان بر آن تسلط داشتند و حتی زنان دیلمی به مردانشان گفتند که «بگذارید داخل شود و ما شما را از جنگ او بینیاز میکنیم » یعقوب نیز از داخل شدن در دره هراسید و به سپاهیانش گفت اگر طریق دیگری غیر از این تنگه بود وارد میشدیم ، ولی مسیر دیگری نیست (ابن اثیر، ١٣٧١: ١٨/ ١٢٤).
معزالدوله قصد رویارویی و جنگ با قوم قفص را داشت ؛ اما آن ها در تنگه های میان کوه ها موضع گرفته و ناگاه بر لشکر دیلمی تاختند (محمد بن ابراهیم ، ١٣٤٣: ٥).
مکان گزینی در جهت تسلط بر بندهای رودخانه (و سد) و آب بستن بر سپاه خصم ، یکی از راه های بهره گیری از آب در جنگ بود.
این نوع مکان گزینی یکی از عواملی بود که سبب پیروزی خلیفه معتمد و شکست یعقوب لیث صفاری در جنگ دیرالعاقول شد.
تسلط بر بندها و سدها و آب بستن بر سپاه دشمن نیز یکی از راه های بهره گیری از مکان گزینی بود.
The Role of Positioning in Wars Emphasizing Wars in the Eras of Saffarids, Buyids and Seljuqs Mohsen Morsalpour1* Abstract Using geographic features was considered as an important war strategy in the early Islamic centuries.