چکیده:
بلوچستان در سراسر دوره قاجار عرصه تقابل سیاستهای ایران و انگلیسیها بود. بررسی منابع مختلف و بهویژه اسناد وزارت امور خارجه نشان میدهد که بخش مهمی از حوادث سیاسی بلوچستان در دوره قاجار یا در ارتباط با دخالت انگلیسیها در این ناحیه شکل گرفته یا آنکه به طور مستقیم در آن حوادث نقش داشتهاند. یکی از مهمترین نتایج دخالت انگلیسیها در بلوچستان، تعیین حدود مرزهای ایران با خاننشین کلات بود، اما تعیین حدود به معنای پایان دخالت انگلیسیها در بلوچستان نبود، بلکه آغازی بود برای ظاهر شدن سیاستهای آنان در شکلهای جدید. در مقابل وزارت امور خارجه ایران اقداماتی در برابر انگلیسیها انجام داد که تاثیرگذارترین آن تاسیس «کارگزاری مهام خارجه در کرمان و بلوچستان» بود. کارگزارانی که به این ناحیه مامور شده بودند نقش مهمی در دفاع از منافع مردم ایران در برابر دخالتهای انگلیسیها در بلوچستان و جلوگیری از گسترش نفوذ آنها داشتند. این مقاله در صدد است با اتکا به اسناد، نقش و تاثیرگذاری کارگزاران وزارت امور خارجه را در دفاع از منافع ایران در بلوچستان نشان دهد.
خلاصه ماشینی:
با فرار رعيت و ويراني زمين هاي کشاورزي، حاکمان بلوچستان نتوانستند مقـدار ماليـات تعيـين شده را جمع آوري کنند؛ زيرا ديگر رعيتي نمانده بود که بتوان از آن ها ماليات گرفت ، از طـرف ديگـر خوانين هم تا زماني مورد حمايت دولت بودند که براي حـاکم بلوچسـتان و والـي کرمـان بـا غـارت مردم ، ماليات تعيين شده را ميپرداختند.
ايجاد پايگاه و استقرار نيرو در مناطقي که مطابق نقشه هـاي تعيـين حـدود متعلـق بـه ايران بود، نيز از ديگر دخالت هاي انگليسيها در نواحي بلوچستان بود (همان : سـال ١٣٢٤ق ، ک ١٣، پ ١٠، ص ٢٣).
همان طور که بيان شد اين سال ها؛ دوره اوج رقابـت روسـيه و انگلـيس در بلوچسـتان بـود و انگليسيها سعي ميکردند با استفاده از راه هاي مختلف ، جلوي پيشـروي روس هـا را سـد کننـد و يکي از اين راه ها براي رسيدن به هدف ، توسعه نفوذشان در بلوچسـتان بـود و ايـن هـدف نيـز بـا تشکيل "مجالس حل دعاوي" در بلوچستان ايران تأمين ميشد.
جالب اينجاسـت ، ظهيرالسـلطان که حاکم بلوچستان بود، خود مجوز اين کار را به آن ها داده بود (حبـل المتـين ٤ رجـب ١٣٢٣ و ٢٩ رمضان ١٣٢٣؛ آرشيو اسناد وزارت امور خارجه ، ١٣٢٣، ک ١٥، پ ٤، ص ٤٢).
انگليسيها درخواست تشکيل مجلس حـل دعـاوي را از دولـت ايـران داشتند، اما اکرم الملک کارگزار وزارت خارجـه در کرمـان و بلوچسـتان در نامـه اي بـه وزارت خارجه ، برگزاري اين مجالس را بيثمر دانسته و ضمن اشاره به رعايت نشـدن حقـوق مـردم بلوچستان ايران نوشته بود که در سه مجلس گذشته : «يک ثلث دعاوي قطع شـده فيمـابين مدعي و مدعيعليه به موقع ختم رسيده و دو ثلث به حال خود بـاقي اسـت .