چکیده:
قرآن و حدیث، بر حشر موجودات در روز قیامت و گواهی و شهادت آنها تصریح میکند. این برانگیختگی و گواهی افزون بر شعورمندی، گونه و مرتبه شعور آنها را نیز روشن میسازد. گروهی از متکلّمان و مفسّران، حشر موجودات مادون انسان را نابودی آنها میدانند و گروهی دیگر معتقدند که حشر آنها صرفا برای کیفر است. اشارات آیات کریمه و احادیث معصومان علیهمالسّلام نشان میدهد که همه موجودات، محشور شده و به اندازه گستره و توان وجودی، درک و شعورشان حساب پس میدهند. اعتقاد به تسبیح، سجده، نطق، حشر، گواهی و دیگر مولّفههای شعور در موجودات، آثار و کارکردهای تربیتی، حقوقی، بهداشتی و نظری در پی دارد.
خلاصه ماشینی:
در این نگاشته پس از چهار مقالۀ پیشین، با بررسی آیات و روایات روشن میشود که حشر موجودات، یکی دیگر از آثار و نشانههای شعور آنان بوده و چنین به نظر میرسد که همۀ اشیاء از ذرّات گرفته تا کهکشانها به حشر خویش آگاهند.
در پاسخ، علّامه طباطبایی پس از تبیین معنای واژگان «دابَّة» و «طائِر» و «اُمَّة» به وجه تشابه و تماثل حیوانات با انسانها پرداخته و از عبارت «ثُمَّ اِلى' رَبِّهِم یُحشَرونَ» چنین استفاده میکند که مراد از شباهت افزون بر شباهت در زندگی، شباهت در بازگشت به سوى خدا نیز هست و همان چیزی که در انسان، ملاک حشر است، در حیوان نیز وجود دارد و آن، نوعی زندگى ارادى و شعورمندانه است كه به وی راهى به سوى سعادت و راهى به سوى بدبختى، نشان مىدهد.
علّامه طباطبایی ذیل این آیه، حشر بتهای سنگی و چوبی در قیامت و دشمنیشان با عبادتکنندگانشان را دلیل بر جانمندی آنها دانسته و میگوید: در سیاق دو آیه مورد بحث، اشارهاى است به اینكه سنگ و چوبهاى جماد كه در این عالَم در نظر ما جماد و بىجانند، چون آثار حیات در آنها نمىبینیم، در نشئۀ آخرت، معلوم مىشود كه براى خود جان داشتهاند و آن روز آثار حیات از ایشان بروز مىكند.
در تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم ذیل همین آیات آمده: کسی که خورشید و ماه و ستارگان و حیوانات و درخت و سنگی را پرستش کند، وقتی که انسانها در روز قیامت محشور میشوند این اشیاء دشمن آنها شده و به بندگی آنها کافر میشوند.