چکیده:
ورود طب مدرن به ایران در عصر قاجار را، میتوان سرآغاز مرحله جدیدی در تاریخ پزشکی کشور بهحساب آورد. چراکه مواجهه طب سنتی ایرانی با شیوههای نوین غربی در این دوره، موجب بروز تغییراتی گسترده در روند پیشین آن شد. مقاله حاضر بر آن است تا بنا بر لزوم شناخت هرچه بیشتر از تحولات این عصر، به مطالعه عوامل و نتایج حاصل از ورود طب مدرن به جامعه قاجاری بپردازد و همچنین تأثیر این تحول را بر اسناد تصویری پزشکی بهجای مانده از آن موردبررسی قرار دهد. دادههای این نوشتار از منابع دستاول کتابخانهای بهدستآمده و با شیوه توصیفی- تحلیلی انجامگرفته است درنهایت از مجموعه بررسیهای انجامشده چنین بهدست آمد که عواملی همچون علاقه شاهان قاجاری به استخدام طبیبان خارجی، نتایج مثبت خدمات طب مدرن و آموزشهای پزشکی به شیوهی نوین در مدرسه دارالفنون سبب تحولاتی در پزشکی ایران شد که مصداق آن را در تدریس تشریح، تعمیم آبلهکوبی، ایجاد شورای بهداشتی، لزوم تصدیق داشتن پزشکان، ایجاد بیمارستانهای نوین و تحول در داروسازی مشاهده میکنیم. تولید کتب پزشکی نیز از این تحول دور نماند. بهویژه با تأسیس دارالفنون و رونق فن چاپ، تولید نسخههای مصوری مانند انوار ناصریه، جواهرالتشریح و ضیاءالعیون صورت گرفت. هدف از تولید این کتب ارائه تصویری واقعگرایانه به شیوه اروپایی، برای آشنایی شاگردان با مفاهیم طب نوین بهویژه آناتومی بدن انسان بود که با آغاز تشریح به شیوه مدرن توجه خاصی به آن معطوف میشد.
The present study deals with the analysis of modern medicine and its evolutionary aspects in Iran, Qajar Era with emphasis on pictorial manuscripts. Since health and treatment in Qajar Era was completely unorganized and unstable, introduction of modern medicine can be considered as a new chapter in the medicine history of Iran in the Era of Qajar. The data of this study were collected from among first- hand library sources. This research aims to answer this question: what was the position of modern medicine among the politicians and different spheres of society and what are the factors affecting this evolution. In order to answer the said question, it was supposed that a set of factors involved in the evolution and expansion of modern medicine including the influence of the thought of superiority of modern medicine, the superiority of new education in Dar Ul-Funun, the interest of Qajar kings in using foreign physicians, advantages and positive results of services of modern medicine to society such as hospitals, inoculation, quarantine and individual and public health. Alongside these factors, passage of time, demand and interest of Qajar society which composed of different spheres and pictorial medical manuscripts of Qajar era that contained artistic and aesthetic descriptions as well as anatomical and medical descriptions resulted in prosperity and expansion of modern medicine. The finding of the study, while approving the hypothesis, indicated that all of these factors helped replace traditional medicine with modern medicine during modernity in that era. However, traditional medicine continued its life alongside modern medicine. Therefore, through a descriptive analytical method, the researcher endeavored to answer the question: what were the factors affecting modern medicine by expressing the pictorial aspects and relationship between medical sciences and graphics in Qajar Era? And what were the factors affecting the evolution of modern medicine in Qajar society? Did factors such as hospitals, modern clinics, healthcare preservation centers, quarantine, publications and financial power play a role in the process? Hence, the main goal of this study is to evaluate evolutionary aspects of modern medicine in Iran, Qajar era with emphasis on pictorial manuscripts as well as the changes in people’s outlook on preparation of infrastructures and acculturation to accept and develop the factors of this medicine
خلاصه ماشینی:
داده هاي اين نوشتار از منابع دست اول کتابخانه اي به دست آمده و با شيوه توصيفي- تحليلي انجام گرفته است درنهايت از مجموعه بررسي هاي انجام شده چنين به دست آمد که عواملي همچون علاقه شاهان قاجاري به اســتخدام طبيبان خارجي ، نتايج مثبت خدمات طب مدرن و آموزش هاي پزشــکي به شــيوه ي نوين در مدرســه دارالفنون سبب تحولاتي در پزشکي ايران شد که مصداق آن را در تدريس تشريح ، تعميم آبله کوبي ، ايجاد شوراي بهداشتي ، لزوم تصديق داشتن پزشکان ، ايجاد بيمارستان هاي نوين و تحول در داروسازي مشاهده مي کنيم .
اين تصاوير معمولا از ٥ تا ٦ عکس تشکيل ميشده است که در تاريخ پزشکي به ويژه کالبدشناسي اهميت بسياري دارند و درواقع طراحيهايي هستند که هرکدام يکي از دستگاه هاي مهم بدن را نمايش ميدهند: استخوان ها، اعصاب ، شريان ها، وريدها، عضلات و درنهايت اعضاي مرکبه و بارداري (بيگ باباپور، ١٣٨١: ١٠٧) از ديگر شاخه هاي طب که مصورسازان کتب به آن ميپرداختند شناخت گياهان دارويي بود.
اين شــاخه از پزشــکي در دارالفنون نيز از مهم ترين درس هايي بود که ارائه ميشــد و معلمان با توليد نسخه هاي مصور براي آشنايي کامل شاگردان با اجزاي تن انسان تلاش ميکردند؛ مانند کتاب جراحي پولاک که نسخه اي که از آن حاويتصاويري از بدن يک مرد در کتابخانه ملي ايران موجوداست .
از بررسي يادداشت هاي دانشجويان آن دوره و کتب درسي اروپايي که همگي در اين مدرسه ترجمه شده اند درمييابيم که بخش مهمي از متون درسي رشته پزشکي که براي آموزش طب به شيوه نوين و اروپايي مورداستفاده قرار ميگرفته مربوط به بحث آناتومي انسان بوده است .