چکیده:
دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان است که به دلیل قرارگرفتن بین قارههای آسیا و اروپا از نظر اقتصادی و سیاسی اهمیت زیادی برای کشورهای حاشیه آن از جمله ایران داشته است. این دریا و نواحی مجاور، نقشی مهمی در مناسبات تجاری و سیاسی عصر ایلخانی داشت و بازرگانان نواحی مختلف از طریق دریای خزر به برقراری مناسبات تجاری با غرب و شرق و نیز نواحی ساحلی آن میپرداختند؛ در این میان، موقعیت ارتباطی و تولیدات مناطق پیرامون در جذب بازرگانان خارجی اهمیت فراوانی داشت. تجار از جمله تاجران ونیزی و جنوایی با تردد در شهرهای تجاری غربی و جنوبی دریای خزر همچون دربند، بردعه، شماخی، تبریز و آمل با آنها دادوستد داشتند. دستیابی بر نواحی غربی دریای خزر که در روند فعالیتهای تجاری این دوره اهمیت فراوانی داشت، خود عاملی برای بروز اختلاف میان ایلخانان و اردوی زرین بود. این دو قدرت که ادعای حاکمیت بر نواحی مورد اختلاف، از جمله ناحیه قفقاز را داشتند، به منازعات مختلف با یکدیگر پرداختند که این امر، رونق تجاری این منطقه و رفتوآمد کاروانهای تجاری را با محدودیتهایی مواجه میساخت. بررسی نقش دریای خزر در مناسبات سیاسی و تجاری عصر ایلخانان و مبادلات بازرگانی که از طریق این دریا و نواحی اطراف آن صورت میگرفت، از اهداف پژوهش حاضر است.
خلاصه ماشینی:
خوارزميان خود نيـز بـا نـواحي شمالي درياچه آرال ، جنوب درياي خزر همچون گرگان و مناطق اطـراف رود ولگـا( بلغارهـا، اسلاوها و خزرها) به دادوستد اشتغال داشتند و کالاهايي چون پوست و دام را به اين نواحي ارسال ميکردند (حسين زاده شانه چي، ١٣٩٣: ٤٧ و١٥٨).
اقوام مختلف همچون خزرها، اغزها، بلغارها و گيل ها از طريق ايـن دريـا به دادوستد مشغول بودند و بازرگانان به منظور تجارت با اروپاي شرقي، ضمن عبور از نواحي اطراف درياي خزر، به خريدوفروش مال التجاره هاي خود در اين مراکز ميپرداختند.
بـا توجـه بـه اين که مناسبات اردوي زرين و ايلخانان از طريق راه هاي غربي درياي خزر انجـام مـيشـد و تجارت خارجي ايران نيز توسط ارتاق ها صورت ميگرفت ، ميتوان به نقش مهـم ارتـاق هـا در برقراري روابط بازرگاني با دول اروپايي و دشت قبچاق پي برد(همان ، ٥٨).
علاوه بر بيزانس ، مناطق طرابوزان ، ارمنستان و گرجستان نيز کـه در مسير پايگاه هاي تجاري جنواييها در درياي سياه قرار داشتند، واسطه دادوستد جنواييها با ايلخانان بود و آنان با کسب اجازه از پادشاه ارمنستان به منظور تجارت در بنادر اين کشـور به مناسبات بازرگاني خود رونق بخشيدند(کريمي و رضايي،١٣٩٢: ٥٩-٥٨).
بـا تشکيل دولت ايلخانان در ايران و بهبود اوضاع سياسي و اقتصادي در ايـن دوره ، بازرگانـان از مليت ها و قوميت هاي مختلف از طريق درياي خزر و نواحي اطراف آن وارد تجارت با ايلخانان شدند.