چکیده:
در عرفان اسلامی و نیز عرفان بودایی، مراتب هستی بهصورت نظام طولی و نزولی تبیین میشود. مراتب هستی در عرفان اسلامی بر اساس نظریه وحدت وجود و کثرت نمود و در قالب مقام ذات و حضرات خمس، و در عرفان بودایی در قالب سه کالبد بودا و بودای نخستین و تجلیات آن سازمند شده است. بررسی تطبیقی این دو نظام در تبیین مراتب هستی، از یک سو میتواند زمینه فهم همدلانه آموزههای آیین بودا را فراهم کند؛ و از سوی دیگر، شباهتها و تفاوتها و نیز امتیازات آنها را از یکدیگر تبیین نماید. این مقاله با توصیف و تحلیل، مراتب هستی را در هر یک از این دو نظام تبیین میکند؛ آنگاه به مطالعه تطبیقی آنها میپردازد. بر این اساس، عرفان اسلامی و عرفان بودایی در اصل ترسیم مراتب هستی بهصورت طولی و نزولی برای عالم هستی شباهت دارند؛ اما در محتوا و تبیین جزییات مراتب، با وجود برخی شباهتهای اندک، تفاوت بنیادین دارند. اساس این تفاوت در این است که مراتب هستی در عرفان اسلامی بر الوهیت و توحید ناب بنیان نهاده شده؛ اما در عرفان بودایی بر نوعی الوهیت انسان یا الوهیت فراانسان مبتنی شده است.
In Islamic mysticism as well as in Buddhist mysticism, the hierarchy of existence is explained in a longitudinal and descending order. In Islamic mysticism, the hierarchy of existence is established according to the theory of unity of Being and plurality of appearance in the form of essence and the five levels of existence, whereas in Buddhist mysticism, in the form of the three bodies: the Buddha, the first Buddha and its manifestations. Making a comparison between these two systems to explain the hierarchy of existence can, on the one hand, prepare the ground for a rational understanding of Buddhist teachings; and, on the other hand, explain the similarities and differences between them and the merits of each one. Using a descriptive-analytical method, this article explains the hierarchy of existence of each of these two systems; then makes a comparison between them. It concludes that, Islamic mysticism and Buddhist mysticism are alike in regard to the principle of creating the hierarchy of the existence of universe longitudinally and in a descending order; but they are significantly different in the content and details, despite the several points of similarities between them. The difference between the two lies in the fact that in Islamic mysticism hierarchy of existence is based on Deity and pure monotheism, but in Buddhist mysticism it is based on a kind of human deity or supernatural deity.
خلاصه ماشینی:
مراتب هستی در عرفان اسلامی بر اساس نظریة وحدت وجود و کثرت نمود و در قالب مقام ذات و حضرات خمس، و در عرفان بودایی در قالب سه کالبد بودا و بودای نخستین و تجلیات آن سازمند شده است.
مطابق تحقیق نگارنده، در آثار فارسی تاکنون این مسئله بهصورت تطبیقی با یکدیگر، مورد مقایسه و مطالعه قرار نگرفتهاند؛ هرچند بهطور مستقل، در قالب مقاله یا بخشهایی از کتاب، آثاری نگارش شده است؛ کتابهایي همچون: مقدمة قیصری بر فصوص الحکم؛ مبانی و اصول عرفان نظری (یزدانپناه، 1389، ص293ـ663) و راه بودا (سوزوکی، ص82-97) و مقالاتي مانند: «سه کالبد بودا» (نوابی، 1396، ص161-180)، «تجلی در عرفان اسلامی» (طریقی، 1387، ص135-166)، «مطالعة تطبیقی حضرات خمس از دیدگاه قیصری و امام خمینی(» (یوسف ثانی و زحمتكش، 1395، ص125ـ142).
در عرفان نظری، این وحدت شخصی وجود و کثرت نمود، در یک نظام طولی بهعنوان مراتب هستی سازمند شده است که بهطور کلی مشتمل بر مقام ذات الهی و حضرات خمس میشوند و عبارتاند از: 1.
برخی از اهل عرفان همین مراتب هستی ذیل مقام ذات را، عالم لاهوت (تعین اول و ثانی)، جبروت، ملکوت، ناسوت و کون جامع (انسان کامل) نامیدند که در واقع همان حضرات خمس است (حسنزاده آملي، 1371، ص651).