چکیده:
زنان، به گواهی تاریخ، هرگاه فرصت یافتهاند شایستگیهای خویش را در حوزههای فرهنگی، هنری و معماری به نمایش گذاشتهاند. زنانِ بانی، بهویژه در دورة تیموری، در ایجاد و گسترش تزئینات و موتیفهای مرتبط با مفاهیم زنانه نقش پررنگی داشتهاند. هدف اصلی این پژوهش بازنمایی و خوانشی از معماری ایرانیـ اسلامی براساس مؤلفههای بصری جنسیت و با محوریت زنانگی در معماری است. بنابراین، به منظور نزدیکشدن به اهداف پژوهش، ابتدا مرور مفاهیم مرتبط با موضوع جنسیت در روندِ تاریخی آن مورد نیاز بود که در ادامه سنجههای جنسیت و زنانگی در نمونهموردی انتخابی استخراج شده و مورد بررسی قرار گرفته است. شایان ذکر است که در راستای تعیین هویت جنسیتیِ شاخصهای بصری، گریزی به حوزههای فلسفی، روانشناسی تکاملی، روانکاوی، مستندات و شواهد تاریخی و پژوهشهای متأخرتر در مورد جنسیت اشیا و محصولات صورت گرفته است. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که در مسجد گوهرشاد از دلالتهای بصریِ مرتبط با مفاهیم مردانه به نفع زنانگی کاسته شده است که یکی از دلایل مهم این موضوع میتواند حضور پررنگ زنان در عرصة سیاست و معماری باشد که سرآمد آنها «گوهرشادآغا» بود.
Re-visiting the Expression of Femininity in Timurid Architecture with the Focus on Visual Components (Case Study: Goharshād Mosque of Mashhad) Throughout history, women have exhibited their talents in the cultural, artistic and architectural fields whenever they had the opportunity. Patron women, especially in the Timurid period, have also played a significant role in the creation and development of ornaments and motifs related to feminine concepts. The current study attempts to represent and re-read the Iranian-Islamic architecture based on the visual components of gender focusing on the concept of femininity in architecture. For this purpose, we, first, review the concepts related to gender and then extract and study the indications related to gender and femininity in the case study. It should also be noted that in order to determine the gender identity of visual attributes, we were obliged to discuss the same idea in philosophy, evolutionary psychology, psychoanalysis as well as recent research on the gender of objects. The results indicate that visual implications associated with masculine concepts have reduced in favor of feminine ones in Goharshād Mosque of Mashhad. One of the main reasons could be the strong presence of women in politics and architecture whose leading figure was Goharshād Āghā.
خلاصه ماشینی:
یافته های پـژوهش حاکی از آن است که در مسجد گوهرشاد از دلالت های بصری مرتبط با مفاهیم مردانه به نفع زنـانگی کاسـته شـده است که یکی از دلایل مهم این موضوع میتواند حضور پررنگ زنان در عرصۀ سیاست و معماری باشـد کـه سـرآمد آن ها «گوهرشادآغا» بود.
یـک پرسـش بنیـادی در رابطـه بـا کیفیت های بصری جنسیت در معماری به این شکل مطرح است که آیا ممکن است فرایندی از ادراک مولفه های معماری را در یک بناـ در این نوشتار مسجد گوهرشاد مشهدـ بازشـناخت کـه به صورت تجریدی آغاز میشود و درنهایت در شخصیت واقعی بنا به عنوان غلبه یک جـنس بـر دیگری نمود پیدا کند؟ به عبارتی، آیا میتوان ویژگیها و مؤلفـه هـای عینـی مـرتبط بـا مقولـۀ جنسیت را در اثر معماری بازشـناخت ؟ و بـه دنبـال آن مفـاهیم ، انگیـزه هـای پنهـان و آشـکار شکل دهندٔە این عینیت را بازگو یا حتی تولید کرد؟ در این زمینه ، پیش از پرداختن به هریک از مؤلفه های مؤثر در طراحی معماری از منظر مفاهیم مرتبط با جنسـیت و زنـانگی، تـلاش شـده است هم زمان با ارجاع به سویه های شکلی جنسـیت و دلالـت هـای ضـمنی آن در آثـار مـرتبط هنری و معماری، به زمینه های بومی و تاریخی دورٔە تیموری و مسجد گوهرشاد نیز توجه شـود.
دراینجـا پیشـینۀ پژوهش به دو بخش تقسیم میشود: الف ) منابعی که در آن هـا مـیتـوان مبـاحثی در رابطـه بـا جنبه های عینی و بصری جنسیت در هنر و معماری یافت ، ب ) منابعی که به مسجد گوهرشاد و معماری آن و همچنین نقش و جایگاه زن در دورٔە تیموری پرداخته اند.