چکیده:
بهرهگیری از تصویر در متون تعلیمی صوفیانه عموما یا برای تزیین است یا بهسبب تفهیم. نجمالدین رازی در مرصادالعباد به هر دو سبب از تصویرسازی بهره برده، اما هدف اصلی او ملموسسازی مفاهیم عرفانی است. به این منظور، نویسنده از شگردهای مختلفی استفاده کرده و از جمله کوشیده است با استفاده از اضافههای تشبیهی مرتبط، خوشههای تصویری روشن و ملموسی برای تبیین مفاهیم عمدتا پیچیدۀ عرفانی عرضه کند. دقت در این متن تعلیمی روشن میسازد که نویسنده به خوشههای تصویری خاصی گرایش داشته است. مسئلۀ این تحقیق چرایی تکرار خوشههای تصویری خاص در مرصادالعباد و ترتیب بسامد هریک از آنهاست. نتایج تحقیق نشان میدهد کارکرد تعلیمی خوشههای تصویری با استفاده از تصویرسازی مبتنی بر زیستجهان مخاطبان و تناسب مضمون و تصویر شکل گرفته است. نجمرازی از تصویرسازی در حوزههای زندگی روزمرۀ ایرانی، حکومت، کشاورزی، سفر، آموزش و کتابت، طبیعت، داستان پیامبران و تصاویر مربوط به پرندگان، برای تسهیل آموزش مضامین عرفانی استفاده کرده است. همچنین تناسب خوشههای تصویری با موضوع، دیگر شگرد تعلیمی اوست. وی از تصاویر مرتبط با «سفر» برای تبیین مضمون سلوک از تصاویر «زراعت و کشاورزی»، برای تبیین مفاهیم مرتبط با هستیشناسی از تصاویر مربوط با آموزش و کتابت، برای بیان مفاهیمی چون تبعیت از پیر (آموزگار) و خلقت (انشاء) و از تصاویر مربوط به پرندگان و پرواز برای مضمون اسارت روح انسانی و لزوم بازگشت آن استفاده کرده است. وی از این طریق، علاوه بر توانایی ادبی، هنر خود را در امر آموزش نیز نشان داده است.
خلاصه ماشینی:
بـه ايـن منظـور، نويسـنده از شـگردهاي مختلفـي استفاده کرده و از جمله کوشيده است با استفاده از اضافه هاي تشبيهي مرتبط ، خوشه هـاي تصويري روشن و ملموسي براي تبيين مفاهيم عمدتا پيچيدة عرفاني عرضه کند.
در اين بخـش هم صرفا خاستگاه تصاويري که نجم رازي انتخاب کرده ، ميزان استفاده و بسـامد هريـک از تصاوير و از همه مهم تر دلايل گرايش مؤلف به خوشه هاي تصويري خاص براي طرح و تفهيم مضامين عرفاني تحليل شـده اسـت .
نجم رازي براي توضيح و تبيين نظام فکري خـود در بخـش مبـدأ، از موضوع حقيقت محمديه ، رابطۀ انسان و خدا و خلافت انسان ، هدف از آفرينش ، سـريان عشق در هستي، انواع معرفت و معرفت حقيقـي و در بـاب دوم از شـرايط سـلوک و در باب معاد از بازگشتگاه نفوس بشري و همچنين ديگر مباحث و مطالـب پيچيـدة عرفـاني سخن گفته و در همۀ موارد از تصوير بهره گرفته است .
براي نمونه در مرصادالعباد واژة طفل و مراحل طفوليت و خوشه هاي مرتبط با آن دست مايۀ ساخت تصاوير زيبايي شـده اسـت و نجـم الـدين بـا بهره گيري از تصوير طفل و مادر و خوشه هـاي مـرتبط بـا آن مراحـل تکامـل جسـمي و روحي انسان را بيان کرده است .
به نظر ميرسد برجسته ترين شگرد نجم رازي براي بيان مؤثر مضامين ، استفاده از خوشه هاي تصـويري اسـت کـه عـلاوه بـر جنبـۀ زيباييشناسانه ، سهولت درک مضامين را موجب شده است .