چکیده:
مسجدالحرام و کعبه پیش از اسلام و پس از آن به سبب حدوث بلایای طبیعی و غیرطبیعی بارها مورد بازسازی قرارگرفته و تغییرات کلی و جزیی در ابعاد آن صورت پذیرفت و تا نیمه دوم قرن دوم قمری گسترش حداکثری یافت. اما درخصوص اینکه از قرن سوم تا هشتم قمری چه تغییراتی در بنای آنها حاصل شد و کدام متغیرها در آن دخیل بود، گزارش جهانگردان میتواند اطلاعات دست اولی را در اختیار قرار دهد. یافتههای قابل تطبیق شامل گزارشهای سیاحان است که پژوهشگر با رعایت ترتیب زمانی آنها را مقایسه و نتایج حاصل را در ابعاد مسجدالحرام، حجراسماعیل، مقام ابراهیم وکعبه گزارش نموده است. نتایج حاکی از تشابه تقریبی در گزارشها، تغییرات کمی محدود و تحول کیفی و هنرمندانه در بناهاست، اما تفاوت روایتها، متاثر از دیدگاههای متمایز و فضای فرهنگی حاکم بوده است. مقاله حاضر به روش توصیفی تحلیلی همراه با مطابقت دادهها سعی دارد گزارش جهانگردان مسلمان را در خصوص بناهای مذکور واکاوی و مطابقت نماید.
The Masjid al-Haram and the Kaaba have been rebuilt many times before and after Islam due to the occurrences of natural and unnatural disasters. General and partial changes in their dimensions took place and reached its maximum expansion by the second half of the second century (AH). The travelers' reports can provide first-hand information regarding the changes took place in their structures from the third to the eighth centuries (AH) along with the different variables involved. The researchers compared the travelers' reports while observing the chronological order to examine the possible changes in the dimensions of the Masjid al-Haram, the Hijr-Ismail, the Maqām Ibrāhīm and the Kaaba. The results indicate an approximate similarity in the propositions, slightly limited changes, and qualitative and artistic changes in the buildings. The differences in the narratives have been influenced by different views and the prevailing cultural atmosphere. The present article, in a descriptive-analytical manner with data matching, attempts to analyze and match the reports of the Muslim travelers on these buildings.
خلاصه ماشینی:
پس از بررسي منابع و تحقيقات جديد، اين نتيجه حاصل شد که توسعه اصلي مسجدالحرام و کعبه، تا نيمه دوم قرن دوم هجري يعني تا دوران مهدي عباسي بوده و در اين زمينه اطلاعات خوبي در دست است، لذا سؤال پژوهش حاضر بر اين نکته قرار گرفت که از قرن 3 ـ 8 ق در مسجدالحرام و کعبه چه تغييرات کمي و کيفي ايجاد گرديده است؟ و جهانگردان مسلمان بر اساس مشاهدات، کدام موارد را ذکر نمودهاند؟ اگر تغييراتي در اين بناها ايجاد شده، در کدام قسمتها بوده و کدام متغيرها دخيل بودهاند؟ با توجه به اينکه در بررسي تطبيقي، امکان تفسير يافتهها و تغييرات احتمالي قابل ارائه است، روش کار بدين صورت بود که پژوهشگر پس از استخراج مطالب از منابع، آنها را به ترتيب زماني، مرتب و تطبيق نمود و با توجه به فاصله زماني جهانگردان، سعي نمود حداقل يک موضوع واحد را که در دو يا سه منبع ذکر شده، توصيف و مطابقت دهد.
بنابراين احتمال دارد كه اين اختلاف، ناشي از تفاوت در واحد اندازهگيري باشد و يا فقط ابعاد داخلي مسجد ذکر شده باشد، زيرا کاهش مساحت آن تقريباً غيرمحتمل است و گزارش دقيق ناصرخسرو در قرن 5 قمري که افزايش مساحت را نشان ميدهد، اين احتمال را تقويت ميکند.
ابنجبير (م 614 ق) آن نقش و نگارها را کاملتر بيان ميکند و از اندازه، فاصله حجر تا کعبه، نکات معماري و زيباييشناسي و سازنده آن و اينکه چه کسي در حجر مدفون است، گزارش مبسوطي ارائه ميدهد که حاکي از توجه وي در قرن هفتم قمري به اين نشانهگذاريها است: اولاً: وي حجر را از همان نقطهاي که سنگچين نشده ـ و قريش اين بخش از محوطه کعبه را به حال خود رها کرده ـ اندازهگيري و بهطور دقيق اندازه آن را شش ذراع (3.