چکیده:
سماع در اصطلاح به شنیدن، سرور، دستافشانی و پایکوبی صوفیان گفته میشود. این حالات درظاهر به غنا نزدیک است و بههمیندلیل، موضوع سماع موجب اختلافنظر فقها و اهلحدیث با عارفان شده است. علما، برپایه دستهای از احادیث، سماع را حرام دانستهاند و عارفان با استناد به قرآن و شمار دیگری از احادیث، آن را جایز شمردهاند. عارفان، اساس سماع را بر احوال درونی و تجارب عرفانی مستمع نهادهاند، نه صرفاً بر مسموع یا صوت خوش؛ البته از نگاه آنان، کاملترین گونه سماع، سماع قرآن است. این مقاله برآن است با بررسی متون تعلیمی عرفانی؛ اول، مفهوم عرفانی سماع، مراتب و اقسام آن را تحلیل کند و بعد، براساس حکایات صوفیه، تأثیرات سماع قرآن را بر افراد مختلف بهویژه عارفان تبیین کند. یافتههای پژوهش نشان داد مستمعان هریک به فراخور حال و مقام خود سماع میکنند و مسموع واحد بر آنها تأثیرات متفاوتی دارد. بررسی حکایات نیز نشان داد این تفاوت مرتبه در تأثیرپذیری از سماع قرآن نیز نقش اساسی دارد؛ بهگونهایکه مستمع طبق مرتبه معرفتی و حال درونی خود ممکن است با شنیدن یک آیه متنبّه شود، دچار غلبه حزن و خوف شود یا به حال وجد و دریافت فرورود. نتیجه تنبّه از سماع قرآن توبه است و حالات عارض بر مستمعان در حزن و وجد مشابه و براساس شدت و ضعف احوال آنان عبارت است از: گریه، شهقه، اضطراب، بیهوشی و مرگ.
Abstract
Samaa in the sense of hearing, joy and dance of the Sufis. These states are close to Ghena and for this reason, the issue of Samaa has led to disagreements between the jurists and the mystics. The Religious scholars based on a handful of hadiths have forbidden Samaa and the mystics have allowed it to be based on the Qur'an and a number of hadiths. The mystics believe that the principle of Samaa is the inner condition of the listener, not just the content or the good singing; of course, in their view the most complete kind of Samaa is hearing the Qur'an. This article tries to study the texts of the mystical education; first, to analyze the mystical concept of Samaa, its levels and its types and then, explain the effects of the Qur'an on the various people, especially the mystics. The findings of the research showed that the mystics are listening according to their status. And a voice has a different effect on them. This difference in rank plays a key role in influencing the Qur'an, so that the listener may repent or suffer or reach for esoteric reception from hearing a verse. It is similar to the states of the listener in fear and reception and according to his strength and weakness is: crying, anxiety, anesthesia and death.
خلاصه ماشینی:
بررسی حکایات صوفیه نشان میدهد که مستمع قرآن طبق مرتبۀ معرفتی و حال درونی خود ممکن است با شنیدن یک آیه متنّبه شود، دچار غلبۀ حزن و خوف شود یا به حال وجد و دریافت فرو رود.
این حالات خوش که واسطی با اصطلاح «بروق » به گذرا بودن آن اشاره کرده است ، لحظاتی به دل مستمع وارد میشود و براساس احوال درونی و قوت و ضعف او موجب واکنش هایی در جسم او میگردد و سپس پنهان میشود (رک : خرگوشی، ١٤٢٧ق : ٣٠٢).
این مقاله بر آن است موضوع سماع و جواز آن را از دیدگاه عارفان تبیین و انواع و مراتب آن را تحلیل کند و سپس ، با توجه به حکایات صوفیان ، تأثیر سماع آیات قرآن را بر مستمعان بررسی کند.
میتوان این مراتب را چنین ترسیم کرد: (به تصویر صفحه مراجعه شود) آنچه دربارٔە سماع و شروط و مراتب آن گفته شد، به جنبۀ درونی و احوال باطنی عارفان نظر دارد، درحالیکه سماع از جنبۀ بیرونی نیز باید سه شرط مهم را داشته باشد تا موجب تعالی روح مستمع شود.
در متون عرفانی، حکایات زیادی دربارٔە وجد و تحول عارفان براثر سماع شعر نقل شده است ؛ برای نمونه در سبب توبۀ داوود طایی چند نقل وجود دارد که براساس یکی از این نقل ها، او با شنیدن صدای نوحه گری که این بیت را میخواند توبه کرد: ِبأی خدّیک تبدّی الِبلی وأی عینیک إذا سالا (کلابادی، ١٣٧١: ٢٧) در حکایت دیگری آمده است : «دقی شبی تا بامداد میبنشست و میبرخاست بدین بیت و مردمان ایستاده میگریستند.