چکیده:
شخصیت ملی، از ارزشی بسیار بالا بـرخوردار است؛ بهگونهای که برای بسیاری، دستیابی به الگوهای ملی، هدف اصلی زندگیشان شده و بسیار ارزشمند است. اما به راستی چه الگو یا تیپ شخصیتی مناسب جامعۀ ما است؟ آیا در فرهنگ کهن ایرانی، الگوها یا تیپهای شخصیتی مناسب برای ارائه به نسل امروز وجود دارد یا باید دست به دامان فرهنگهای دیگر شد؟ شاهنامۀ فردوسی به عنوان شناسنامۀ ملی جامعۀ ایرانی، قرنها است که از طریق اسطورههایش، انتقالدهندۀ بخشی عمده از میراث کهن فرهنگی، هویتی، دینی و ملی ایرانیان تا به امروز بوده است. در نوشتار حاضر کوشش شده است تا از منظر جامعهشناسی و روانشناسی شخصیت، ویژگیهای شخصیتی خوشنامان شاهنامه، مورد مطالعه و واکاوی قرار گیرد. پژوهنده در ابتدا با استفاده از روش تحلیل روایت، ویژگیهای شخصیتی شش شخصیت اصلی داستان زال و رودابه را از شاهنامۀ فردوسی تعیین کرده و با بهکارگیری از سه مرحلۀ رمزگذاری باز، محوری و انتخابی، 158 مفهوم، 28 مقولۀ فرعی و 7 مقولۀ اصلی و بر اساس 4 محور، 8 شخصیت را آشکار ساخته است. همچنین یک مفهوم اصلی (دو نوع شخصیت به نام نوع خردمندانه و ضدّ خرد) را پیش کشیده است.
A national character has such profound merit that for many access to these national models, had become the main sacred objective of their lives. However in real life what personality type or role model is appropriate for our society? Are there any such examples in the ancient Persian culture to introduce to the present generation? Or should one resort to other cultures? It is centuries that through its myths, Shahnameh of Ferdowsi as a national identity of Persian society, transmitted major part of ancient Persian cultural, religious, and national heritage to this day. Attempt is made in this article to study the characteristic features of Shahnameh’s prominent heroes from the perspective of sociological and psychological aspect of personality. Employing narrative analysis method, first the characteristic features of six main characters in the Tale of Zal and Roudabeh are determined. Secondly, using three stages of open, axial, and selective coding in grounded theory method 158 concepts, 28 sub themes, and 7 major themes were identified and according to four precepts eight characters were revealed, and finally the chief concept of two personality types rational and irrational are referred to.
خلاصه ماشینی:
پژوهنده در ابتدا با استفاده از روش تحلیل روایت ، ویژگیهای شخصیتی شش شخصیت اصلی داستان زال و رودابه را از شاهنامۀ فردوسی تعیین کرده و با به کارگیری از سه مرحلۀ رمزگذاری باز، محوری و انتخابی، ١٥٨ مفهوم ، ٢٨ مقولۀ فرعی و ٧ مقولۀ اصلی و بر اساس ٤ محور، ٨ شخصیت را آشکار ساخته است .
پیش از این ، پژوهش هایی کیفی، بر الگوی شخصیت ایرانی در گنجینه های ادبی سرزمین مان ، ایران ، انجام شده است ؛ چنان که چندین مورد تحقیق کیفی برای واکاوی شخصیت های شاهنامۀ فردوسی از منظر روان شناسی وجود دارد؛ اما مقالۀ حاضر با مطالعۀ نظام مند و رویکرد جامعه شناختی، جایگاهی نوین در این باره دارد.
شاهنامه از زمان سروده شدنش تا همین امروز، همواره از سوی پژوهش گران ، مورد توجه بوده است و با تحقیق دربارۀ آن ، صدها اثر در زمینه های مردم شناسی، جامعه شناسی، روان شناسی و فرهنگ شناسی پدیدار شده است (امرایی،١٣٨٢).
بنا بر آن چه گذشت ، میتوان گفت هدف از انجام این پژوهش (کـه در پیوند با جامعه شناسی ادبیات است )، واکاوی شخصیت ملی ایرانیان در داستان زال و رودابۀ شاهنامه است .
مختاری (١٣٦٩) ساختار داستان حماسی شخصیت زال را مورد تحلیل قرارداده است و هوشنگی (١٣٨٨) به نقد و بررسی روان کاوانۀ شخصیت زال از نگاه روان شناسی اجتماعی آلفرد آدلر پرداخته و به این نتیجه میرسد که عقدۀ حقارت در وجود زال (که به سبب رانده شدنش از جامعه در او شکل گرفته است ) ناخودآگاه زال را بر آن میدارد تا در تمامی عرصه ها به بلندی و برتری دست یابد.