چکیده:
اخوانالمسلمین یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین نهادها و جریانهای فرهنگی و سیاسیاجتماعی معاصر در جهان اسلام است. تأثیر حسن البنّا، به عنوان مؤسس اخوانالمسلمین، در این جماعت بهخصوص نوع زیست دینیاش، که تصوف و عرفان است، انکارپذیر نیست. رویکرد دینی وی متأثر از تصوف و عرفان به دوران نوجوانیاش باز میگردد. در این دوران او از مریدان رسمی طریقهای صوفی به نام «طریقه حصافیه شاذلیه» بود و تحت تأثیر و تعلیم شیخ و مؤسس این طریقه عرفانی قرار داشت. از تأسیس اخوانالمسلمین، طرحریزی و نظام سلسلهمراتبیاش تا ارتباط میان اعضا با یکدیگر و با مرشد عام، همگی برگرفته از زیست دینی متأثر از تصوف و عرفان است که در تار و پود اخوانالمسلمین نفوذ کرده است. سعی وی در بهکاربستن محتوا و روش صوفیانه همواره انتقادهایی را از جانب سلفیه در پی داشته است. اگرچه اخوانالمسلمین پس از مدتی از تصوف و عرفان فاصله گرفتند و در زمره جماعتهای سلفی به شمار آمدند، اما نفوذ زیست دینی متأثر از تصوف و عرفان از طریق حسن البنّا در لایههای درونی اخوانالمسلمین، امروزه نیز دیده میشود. تأکید بر این رویکرد صوفیانه و عارفانه در اخوانالمسلمین میتواند مانعی برای به افراط کشیدهشدن اخوانالمسلمین به سمت سلفیت باشد. این بررسی، زیست دینی ناشی از تصوف و عرفان حسن البنّا را در پیریزی جماعت اخوانالمسلمین نشان میدهد و تحلیل میکند.
The Society of Muslim Brothers, better known as the Muslim Brotherhood, is a major and most influential institution as well as cultural and political-social current in the Islamic world. Undeniable is al-Banna’s influence in the capacity of the founder on MB, especially through the mystical kind of his religious life. The impact of Sufism and mysticism on his religious approach went back to his teens, when he was officially an acolyte in a Sufi branch Tariqa Hisafiyyah Shadhiliyyah, and was influenced and taught by the latter’s Sheikh and founder. Since its inception, MB’s design and hierarchical system as well as the relationship of the members with each other and with the supreme guide (mūrshīd ām) all have been adapted from al-Banna’s religious Sufism-impacted life which penetrated the warp and woof of MB. His efforts to apply Sufi content and methods have always given rise to criticisms from the Salafis. Although MB came to distance themselves from Sufism and count as a Salafi denomination, the religious life which is influenced by Sufism via Hassan al-Banna in the inner layers of MB is still visible today. Emphasis on the Sufi and mystical approach in MB can form an obstacle to their being driven into Salafi extremism. This study shows and analyzes the role in founding MB played by Hassan al-Banna’s religious life deriving from Sufism and mysticism.
خلاصه ماشینی:
تلاش حسن البنّا برای عملیکردن فضای معنوی و روحی حاکم بر تصوف در میان اعضای اخوانالمسلمین همراه با تأکید وی بر رویکرد زاهدانه و معطوف به سلوکی بود که بزرگان تصوف نخستین بر اساس آن عمل میکردند.
سمع و طاعت و حالت مرشد و مریدی میان خود حسن البنّا و شاگردانش آنقدر به طرق تصوف نزدیک بود که شاگردان وی همچون عمر تلمسانی، مرشد سوم اخوانالمسلمین، و نیز صالح عشماوی، جانشین حسن البنّا، در زمان حیاتش برای نشاندادن این ارتباط از اصطلاحات صوفیانه در رابطه مراد و مریدی استفاده کردهاند، که مرید را همچون میتی در دستان غسال میداند: به سبب اطمینان کامل به درستی همه آنچه میبیند با چشم و گوش و عقل جنابش میدیدم و میشنیدم و فکر میکردم و حتی اگر به نظر برخی از مردم، این کار خطا و نفی شخصیت خود باشد، ولی من در مقابل استاد حسن البنا مانند میت در دستان غسال بودم و از این وضعیت بیشترین خوشبختی و خوشحالی را داشتم (رزق، 1996: 156).
مراسمی که اخوانالمسلمین در نتیجه تعالیم حسن البنا، همچون دیگر صوفیان به آن اهتمام داشتند منحصر در میلاد پیامبر نمیشد، بلکه جشن و مراسم برای اتفاقات مهم تاریخی دیگر، که در مصر از رسوم صوفیه است، در اخوانالمسلمین عادی تلقی شده است.
ارتباط معنوی میان خود حسن البنّا با اعضا نیز تفاوتی با رابطه مراد و مریدی تصوف ندارد و رابطه اعضای اخوانالمسلمین با وی همچون رابطه میتی با غسال بود.
از دیگر شواهد مهم نفوذ تفکر تصوف در اخوانالمسلمین از ناحیه حسن البنّا اهتمام اخوانالمسلمین به مراسم میلاد پیامبر (ص) است که همچون صوفیان و برخلاف سلفیه اینگونه مراسم را تأیید، و در این مناسبتها برنامه جشن برپا میکنند.