چکیده:
خراسان بزرگ، در دورهای از حیات تاریخی-اجتماعی خود شامل سراسر مناطق شرقی ایران و در پارهای از زمانها شامل استانهای کرمان و حتی قسمتهای از افغانستان میشد و حتی قبل از آخرین تغییرات (1383ش) استانی در شمال شرقی ایران به مساحتی قریب 313335 کیلومترمربع و تقریبا یک پنجم مساحت کل ایران را داشت. اما امروزه متشکل از سه استان خراسان شمالی، خراسان رضوی و خراسان جنوبی است. این استان یکی از قدیمیترین نقاط سکونتگاهی در ایران با قدمت 800 هزار پیش تا به امروز هست. و طی این دوران دستخوش تغییرات مرزی و حاکمیتی بوده. و هیچگاه خالی از سکنه نبوده، فقط مرزهای زیستی آن در ادوار تاریخ بنابر حسب حکومتها تغییر کرده. اما در دوران اسلامی بخاطر موقعیت خاص جغرافیایی و مرقد مطهر امام علی بن موس الرضا(ع) بیشتر مورد توجه خلفای بنیامیه، بنیعباس و حتی حکومتهای ملی-مذهبی قرار گرفته. هدف از نگارش این مقاله معرفی اجمالی جغرافیای تاریخی خراسان در طی این ادوار میباشد.
خلاصه ماشینی:
بعد از سقوط دولت هخامنشی پارتها همان عناصر سالمی بودند که موفق شدند مجدداً دولت ایرانی مقتدری تشکیل داده و حتی با احراز موفقیت حملات جهانگیرانه روم را دفع کنند جبال بلخان بزرگ وکوچک و کوه کورن داغ و کپت داغ و جبال خراسان که امروزه سرحد بین ایران و روسیه است سرحد طبیعی بین ترکستان و حوضه بحر خزر را تشکیل میدهند ( بارتولد، 1308: 138-143) پس از پارتها ساسانیان گسترهی خود را به چهار بخش تقسیم کردند که یکی از آن بخشها خراسان به معنای «سرزمین خورشید بود (التون، دانیل، 1367: 12) در مورد حدود و موقعیت خراسان در دورهی ساسانیان کریستین بر پایهی کاوشهای هرتسفلد مینویسد: دروازههای کاسپین نزدیک ری، کوههای البرز، گوشه جنوب شرقی بحر خزر، دره اترک خطی که از صحرای تجن گذشته و در زیر قرقی به جیحون میرسد موافق مسکوکات سکایی ساسانی که به دست آمده این خط سرحدی از قلل سلسله جبال حصار گذشته به پامیر میرسد و از آنجا به سمت جنوب مایل گشته و به امتداد قطعهای از جیحون که بدخشان را در میان گرفته سیر کرده به قطعه هندوکش میرسیده است از آن نقطعه سرحدی به سمت مغرب برگشته و در امتداد سلسله هندوکش و ملحقات آن به جنوب ترشیز و خاف و قهستان (کوهستان) را قطع کرده، باز به دروازههای کاسپین میپیوسته است (کریستین سن، آرتور، 1387: 147-150).
(همان 270-277) 5- نتیجه با این که خراسان امروز براساس آخرین تقسیمبندی جغرافیایی ایران به سه استان شمالی و مرکزی و جنوب تقسیم شده اما باز از نظر وسعت، بزرگترین استان ایران است و علاوه بر مشهد که مهمترین شهر خراسان رضوی به حساب میآید تقریباً شانزده شهرستان دیگر نیز دارد.