چکیده:
امیرالمومنین (ع) اولین و تنها فردی از ائمه است که به خلافت رسید و این امکان برایش فراهم شد تا عدالت را (ولو به مدت اندک) به اجرا گذاشته و همچنین به تبیین آن بپردازد. در این مدت کوتاه ایشان آن چنان بنیان نظری و عملی برای عدالت بنا نهادند که در تاریخ پندآموز و نمونه است. وقتی که علی (ع) به خلافت رسید حدود 35 سال از زمان حکومت پیامبر (ص) میگذشت در طی این مدت، رفته رفته اصول اولیه اقتصادی و مالیاتی که توسط پیامبر (ص) پایه گذاری شده بود، مندرس شده و بیعدالتیها و ظلمهای فراوانی حادث شده، و بسیاری از اصول عدالتخواهانه پیامبر (ص) تعطیل گشته بوده امیرالمومنین اولا با بیان خویش، این انحرافات را تشریح کرده و به تبیین اصول اقتصادی پرداختند، ثانیا بطور عملی به جنگی تمام عیار با بیعدالتیها برخاستند و در آخر نیز در همین راه شهید شدند. برای شناخت هرچه بهتر اصول مالیاتی امام علی (ع) در نهج البلاغه، قبلا باید شناختی از سیستم مالیاتی و اقتصادی جامعه اسلامی در آن زمان داشته باشیم با شناخت مختصر نظام اقتصادی و مالیاتی عصر پیامبر (ص) و خلفاء بهتر میتوانیم سیره عملی و نظری علی (ع) را درک نموده، انحراف موجود را شناخته و بدانیم که اقدامات امیرالمومنین (ع) در اصطلاح انحرافات چه بوده و چه کسانی با آن به مخالفت پرداختهاند.
خلاصه ماشینی:
اما از زمان خلیفه دوم این زمین ها از کفار پس گرفته شده و در اختیار مسلمانان قرار داده شد و نظام خراج (مالیات بر اراضی) اجرا گردید.
اقطاع در زمان پیامبر (ص) و خلفای اول و دوم بسیار بندرت انجام می گرفت، ولی در زمان خلیفه سوم منشاء سوء استفاده ها و انحرافات و بی عدالتی های فراوانی بود( اجتهادی، 1363، ص 275 الی 287) 5- عشور: عشور، مالیاتی معادل ده درصد بود که از کالاهای تجار کافر که وارد سرزمین مسلمانان می شد اخذ می گردید.
با تشکیل حکومت اسلامی، وضعیت مالی مسلمانان در عرض چند سال بسیار تغییر کرد اما سیاست پیامبر (ص) از همان ابتدای تشکیل حکومت، همواره بر مساوات و عدالت استوار بود.
در زمان پیامبر (ص) هر مالی که به عنوان غنیمت یا به صورت انواع مالیات سرزمین های اسلامی می رسید، همان روز بین مسلمانان تقسیم می گردید و بیت المال و خزانه ای وجود نداشت.
جلوگیری از واگذاری زمینها و اراضی بصورت اقطاع به اشخاص و محدودیت در معاملات صحابه طراز اول و بزرگان جامعه اسلامی بود خلیفه دوم دستور داد بجای واگذاری زمینها به افراد بصورت اقطاع، این زمینها و اراضی برای کشت و زرع به اهالی همان سرزمین ها که تخصص کافی در زمینه کشت و بهره برداری داشتند سپرده شود و از آنها خراج ( مالیات بر اراضی ) اخذ گردد.