چکیده:
روﻧﺪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺎزﺗﺎب ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻐﯿﯿﺮات آن ﻣﺘﺄﺛﺮ از اﻟﮕﻮی از ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ. روﻧﺪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ در اﯾﺮان ﺑﺎ ﮔﺬار از ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺪرن و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺎ ﺳﺎل 1340 دوره ﺑﻄﺌﯽ را ﻃﯽ ﻣﯽﮐﺮد و از ﺳﺎل 1340 ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ رواﺑﻂ ﺳﻨﺘﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ در روﺳﺘﺎ و اﺗﮑﺎ ﺑﻪ درآﻣﺪﻫﺎی ﻧﻔﺘﯽ، ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ ﺳﺮﯾﻊ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻧﯿﺰ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ. ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺮونزا و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﺖ، ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻤﺮﮐﺰﮔﺮاﯾﯽ در ﺳﻄﻮح ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎی ﻗﻄﺐ رﺷﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪﯾﺪ در ﮐﻼﻧﺸﻬﺮﻫﺎی ﻣﻠﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪای ﺷﺪه و ﻣﺸﮑﻼت ﻋﺪﯾﺪهای را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ. ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﻀﺎﯾﯽ اﺳﺘﺎن ﮔﯿﻼن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻫﺪف ﮐﺎرﺑﺮدی و از ﻧﻈﺮ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ- ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺖ. دادهﻫﺎی ﻻزم از ﻣﻨﺎﺑﻊ آﻣﺎری ﮔﺮدآوری ﺷﺪه و در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺪلﻫﺎی ﻧﺨﺴﺖ ﺷﻬﺮی، ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﺗﻌﺎدل ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻘﺎط ﺷﻬﺮی ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺮماﻓﺰار Arc Gis در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎی اﻟﮕﻮی ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ. ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه از ﻣﺪلﻫﺎی ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه وﺟﻮد ﭘﺪﯾﺪه ﻧﺨﺴﺖ ﺷﻬﺮی در ﻧﻈﺎم ﺷﻬﺮی اﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺎل 1365 ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ روﻧﺪی ﮐﻪ ﻣﺪل ﻫﺮﻓﯿﻨﺪال ﻧﯿﺰ ﻣﺆﯾﺪ آن اﺳﺖ. ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺎﻋﺪه رﺗﺒﻪ-اﻧﺪازه ﻧﻈﺎم ﺷﻬﺮی اﺳﺘﺎن دﭼﺎر ﻋﺪم ﺗﻌﺎدل ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه ﭘﺮاﮐﻨﺶ ﺧﻮﺷﻪای ﻧﻘﺎط ﺷﻬﺮی اﺳﺖ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﺮاﮐﻨﺶ ﺟﻬﺖدار ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺗﻮزﯾﻊ ﻏﯿﺮ ﻧﺮﻣﺎل ﺷﻬﺮﻫﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻀﯽ اﻧﺤﺮاف ﻣﻌﯿﺎر ﺳﺎل 1390ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ زاوﯾﻪ 125 درﺟﻪ ﭼﺮﺧﺶ از ﻣﺤﻮر ﻃﻮﻟﯽ در ﺟﻬﺖ ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ از ﻣﺒﺪا ﻇﻬﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ آن ﻗﺮارﮔﯿﺮی اﺳﺘﺎن در ﺑﯿﻦ درﯾﺎ و رﺷﺘﻪﮐﻮه اﻟﺒﺮز و ﺷﮑﻞ ﻃﻮﻟﯽ آن اﺳﺖ.
خلاصه ماشینی:
تحلیل الگوهای فضایی نشاندهنده پراکنش خوشهای نقاط شهری است و تحلیل پراکنش جهتدار نیز نشانگر توزیع غیر نرمال شهرها است که بیضی انحراف معیار سال 1390برابر با زاویه 125 درجه چرخش از محور طولی در جهت عقربههای ساعت از مبدأ ظهر است که دلیل آن قرارگیری استان در بین دریا و رشتهکوه البرز و شکل طولی آن است.
این پدیده در کشور ما نیز مانند بسیاری از کشورهای درحالتوسعه دیر دیده میشود، بهطوریکه در مقیاس ملی وجود یک شهر بزرگ که گواه بارز نخست شهری میباشد تا سطوح منطقهای با تمرکز بیشازحد در بعضی از مراکز استانها، آشفتگی نظام سلسلهمراتب شهرها قابل تشخیص است.
افزایش هزینههای اقتصادی و اجتماعی ناشی از تمرکز بیشازحد در منطقه که درنتیجه آن تقویت بیشازحد مرکز به قیمت تضعیف شدن پیرامون منجر میشود، حذف نقش شهرهای میانی و کوچک در نظام سلسلهمراتب شهری کشوری که نقش تعیینکنندهای در ارائه خدمات به نواحی روستایی داشته و موجب سرزندگی این نواحی و فعالیتهای کشاورزی در آنها شدهاند، تحمیل بار اضافی به سیستم حملونقل و شبکه راهها بهویژه راههای برونشهری که افزایش هزینه حملونقل را در پی دارد، ازجمله آثار توزیع و پراکندگی نامناسب سکونتگاههای انسانی است.
نظرات پیرامون رشد متعادل نظام شبکه شهری: عدم تعادل در توسعه سکونتگاههای شهری علت بسیاری از معضلات اقتصادی و اجتماعی شهرها در سطوح مختلف شناخته شده که جمع بندی نظرات برای حل این معضلات را میتوان به قرار زیر بیان نمود که نقطه ثقل و مورد تاکید در آن ها لزمو تعادل در سلسله مرتب شبکه شهری و تقویت هرهای میانی و کوچک است.