چکیده:
ﭘﻬﻨﻪای ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد، ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭘﺮ ﻓﺮاز و ﻧﺸﯿﺐ و ﮐﻬﻦ دارد ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ در دو دورهی ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم و ﭘﺲ از اﺳﻼم ﺑﺨﺶﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ. ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﮐﺎﻟﺒﺪی ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺣﺮم ﻣﻄﻬﺮ رﺿﻮی، ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ از اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ وﯾﮋه از دﯾﺪ ﻣﻌﻤﺎری و ﺷﻬﺮﺳﺎزی ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاوان اﺳﺖ. اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺑﺨﺶ ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﻫﻨﺮ و ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ در اﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﺑﺎ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮی از ﺷﺮاﯾﻂ و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ- ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﺟﻤﻊآوری اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪای و اﺳﻨﺎدی ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺤﻮﻻت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎﻓﺖ از آﻏﺎز ﺷﮑﻞﮔﯿﺮی ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺷﻬﺮ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﭙﺮدازد و ﺳﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﮐﺎﻟﺒﺪی ﺑﺎﻓﺖ ﻗﺪﯾﻢ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺣﺮم ﻣﻄﻬﺮ رﺿﻮی ﻣﻮرد ﮐﻨﮑﺎش ﻗﺮار دﻫﺪ. ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎی ﺣﺎﺻﻠﻪ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﺋﻦ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ رﺷﺪ و ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ از زﻣﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ ﻣﺤﻮرﯾﺖ ﺣﺮم ﻣﻄﻬﺮ رﺿﻮی اﺳﺘﻮار اﺳﺖ.
خلاصه ماشینی:
پس از وی عمیدالدوله فایق، که بیهقی او را «خادم خاصه» نامیده، به تکمیل بقعه رضوی و آبادانی مشهد دست زد؛ آنگاه سوری بن معتز یا معز، مشهور به صاحب دیوان که از سوی سلطان محمود بر خراسان حکومت داشت و مردی نیکو صدقه و نماز بود و آثارهای خوش، وی را به طوس هست چیزهای دیگری بر حرم افزود و منارهای برای آن بساخت و دیهی خرید، فاخر و بر آن وقف کرد و اولین حصار را به دور شهر برافراشت؛ بنابراین میبینیم که تا قرن ششم و دوره حکومت سلجوقیان حرم امام رضا (ع) چندین بار تجدید بنا شده است و گروه های مختلفی از مردم به زیارت آن می رفتند و آنجا را مقدس می داشتند (روزنامه کیهان، 1395).
به تصویر صفحه مراجعه شود نقشه شماره 5: شهر مشهد در دوره ناصرالدین شاه (مهندسین مشاور فجر توسعه، 1385) از پیوند بازار با مجموعه مرکزي و پر قدرت حرم مطهر، رونق اقتصادي شهر افزایش گرفت و وجود مسیرهاي درشکه رو منتهی به حرم، مانند کوچه ارگ، بالا خیابان، پایین خیابان و کوچه چهارباغ پیوند یاد شده را مستحکمتر کرد.
جدول شماره 3: فضاهای احداث شده در دوره قاجار به تصویر صفحه مراجعه شود (معاونت طرح و برنامه سازمان توسعه و عمران حریم حرم، 1392) دوران پهلوی شهر مشهد در اوایل سلطنت پهلوي ترکیب قاجاري خود را حفظ کرد.
جدول شماره6: فضاهای احداث شده در دوره پس از انقلاب به تصویر صفحه مراجعه شود (معاونت طرح و برنامه سازمان توسعه و عمران حریم حرم، 1392) جمع بندی تاریخ پر فراز و نشیب مشهد از زمان پیدایش مشهدالرضا آغاز میشود و شرح رخداد شهادت امام هشتم (ع) سر آغاز رویدادهای تاریخی این شهر محسوب میگردد.