چکیده:
اختلاف دیدگاه شیعه و اهلسنّت در آیات الهی، باعث ایجاد تعابیر متفاوتی در تفاسیر شده است؛ بهصورتی که این تفاوت دیدگاهها در آیۀ 17 سورۀ هود احتمالات فراوانی ایجاد کرده و گاه استناد به آنها، دلیلی بر اثبات یا تقویت نگرشی خاص میشود. ازاینرو در برخورد با احتمالات مطرح در آیات، دقت بهمعنای مستخرج مطابق با این آراء اهمیت خاصی پیدا میکند؛ پس در بیان تعیین مصداق در فراز Pیتْلُوهُ شٰاهِدٌ مِنْهُO برخی مفسران شیعه حضرت علیg را و تعدادی از مفسران اهلسنّت ابوبکر را مصداق «شاهد» بیان کردهاند. همچنین گروهی دیگر از مفسران فریقین، پیامبرa یا لسان ایشان و نیز جبرئیل یا قرآن را مصداق «شاهد» ذکر کردهاند. این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی با تکیه بر روایات تفسیری و ادله ادبی، بهدنبال بررسی تطبیقی ادله مفسران فریقین دربارۀ آیه مزبور است تا از رهیافت آن به فهم معنای صحیح دست یابد. این تحقیق با اشاره به اینکه مرجع ضمائر متصل در «یتلوه» و «رَبِّهِ» به کلمۀ «مَن» در فراز ابتدایی آیه و ضمیر «منه» به «رَبِّهِ» برمیگردد، بیان میدارد که مقصود از «شاهد»، قرآن بوده و به صادقبودن ادعای پیامبرa بر رسالتش شهادت میدهد. اما دیگر اقوال از قوّت لازم در استدلال برخوردار نیست و قولی که میگوید: «مقصود از شاهد، امام علیg است»، بیانگر معنای باطنی و از باب جریوتطبیق میباشد.
خلاصه ماشینی:
میتوان به این سؤال که «بَینَةٍ» تای تأنیث دارد و نمیتواند برای مذکر، مرجع ضمیر باشد چنین پاسخ داده شود که «بَینَةٍ» صیغه مبالغه و «ها» در آن بیانگر مبالغه است نه اینکه تأنیث باشد (ابنعطیه، المحرر الوجیز، 1422: 3/157)؛ به همین علت برخی از مفسران منظور از «بَینَةٍ» را قرآن ذکر کردهاند (طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیتا: 5/460؛ طبرسی، مجمع البیان، 1372: 5/226؛ محلی، تفسیر الجلالین، 1416: 1/226) و تعدای از مفسران مرجع ضمیر در واژه «یَتلوُه» را بیان و برهان ذکر کردهاند (فخر رازی، التفسیر الكبیر، 1420: 17/329؛ نیشابوری، إیجاز البیان عن معانی القرآن، 1416: 4/11؛ ابنجزی، التسهیل لعلوم التنزیل، 1416: 1/367).
لسان حضرت رسول ( افرادی مانند قتاده، عکرمه و حسن بصری لسان خود پیامبر( را مصداق «شاهد» (صنعانى، تفسیر القرآن العزیز، 1411: 1/265؛ مكى بن حموش، الهدایة إلى بلوغ النهایة، 1429، 5/3363؛ ابنعبدالسلام، تفسیر العز بن عبدالسلام، 1429: 1/281؛ قونوى، حاشیة القونوى على تفسیر الإمام البیضاوى، 1422: 10/50) آوردهاند و ضمیر در فراز «شاهد مِنْهُ» را به «مَنْ» موصوله در فراز اول آیه ارجاع دادهاند (سمرقندی، بحرالعلوم، بیتا: 2/142؛ نحاس، اعراب القرآن، 1421: 2/163)؛ پس معنای آن چنین میشود که منظور از «شاهد» زبان پیامبر( است که بَینه را تلاوت میکند.
زیرا در منابع اهلسنّت از محمد بن حنیفه روایت شده است که از امام علی( نقل کرده است که از پدرم سؤال کردم تو تابع هستی؟ گفت: معنای تابع در قول خداوند چیست؟ گفتم: مقصودم کسی است که درآیه (وَ یتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ( تابع دانسته شده است؛ امام فرمود: دوست دارم که من تابع باشم ولکن لسان رسول خدا «شاهد» است (فخر رازی، التفسیر الكبیر، 1420: 17/329؛ آلوسی، روح المعانی، 1415: 6/229؛ طبری، جامع البیان، 1412: 12/10).