چکیده:
ابنعربی و شارحانش با طرح و بسط مفهوم «اعیان ثابته» راهی جدید در تبیین مقولات دشوار کلامی و عرفانی گشودند. از جمله محمدجعفر لاهیجی، عارف ایرانی سدة 13 ه.ق.، در تفسیر مفتاح الخزائن کوشید نقش جبر و اختیار در سعادت و شقاوت انسان را به یاری آموزة اعیان ثابته تحلیل کند. این تحقیق که به روش توصیفیتحلیلی سامان یافته، نشان میدهد اعیان ثابته لوازمی دارد که به واسطه آن میتوان پارهای از مهمترین مباحث کلامی را تبیین کرد. لاهیجی با استناد به مقولۀ «استعداد افراد» و قاعدة «متابعت اعیان خارجی از استعداد موجود در اعیان ثابته»، مباحثی همچون «علم پیشین خداوند قبل از خلقت انسان» و «کیفیّت بروز و ظهور اشیا و افعال آدمی بر اساس استعداد نهفته در عین ثابته» و نیز «مفهوم سعادت و شقاوت ذاتی انسانها» و «ارتباط میان اعیان ثابته با کمال و هدایت آدمی» را توجیه و توصیف کرده است. بر پایة این استنباط، میزان جبر و اختیار حاکم بر اوضاع افراد و سایر موضوعات مرتبط را باید با استعداد مندرج در عین ثابتة ایشان سنجید و در حقیقت، اعیان ثابته هستند که مرزهای کردار آدمی و مسیر تعالیاش را مشخص میکنند.
Ibn ʿArabi and his commentators opened a new way of explaining difficult theological and mystical categories by developing the mystical concept of "archetypes". For example, Muhammad Jaʿfar Lahiji, an Iranian mystic of the 13th century AH, tried to analyze the role of determinism and free will in human happiness and misery with the help of the teachings of archetypes. This research, with a descriptive-analytical method, shows that archetypes have some clues which may lead one to solve some of the most important theological problems. Lahiji, relying on the category of "capacity of individuals" and the principle of "subordinate state of the existent objects with regard to their archetypes", may explain such topics as "God's prior knowledge before the creation of man", "the quality of the emergence of human objects and actions based on the archetypes` capacity, the concept of "inherent happiness and misery of human beings" and "the relationship between archetypes and human perfection and guidance". Based on this inference, the degree of individual`s determinism and free will and other related issues should be measured by the capacity of the archetype and in fact, it is the archetype that determines the boundaries of human action and the path of transcendence.
خلاصه ماشینی:
لاهیجی با استناد به مقولة «استعداد افراد» و قاعدة «متابعت اعیان خارجی از استعداد موجود در اعیان ثابته»، مباحثی همچون «علم پیشین خداوند قبل از خلقت انسان» و «کیفیّت بروز و ظهور اشیا و افعال آدمی بر اساس استعداد نهفته در عین ثابته» و نیز «مفهوم سعادت و شقاوت ذاتی انسانها» و «ارتباط میان اعیان ثابته با کمال و هدایت آدمی» را توجیه و توصیف کرده است.
آنچه در این مقاله بررسی میشود جایگاه اعیان ثابته و نقش آن در تبیین مقوله جبر و اختیار در رفتار آدمی بر اساس قول عرفا و تبیین آرای محمدجعفر لاهیجی در تفسیر مفتاح الخزائن است.
2. رابطه اعیان ثابته و علم پیشینِ خداوند قبل از ایجاد مخلوقات درباره علم پیشینِ خداوند قبل از ایجاد ممکنات این پرسش مطرح است که: آیا علم باریتعالی موجب الزام و اجبار افعال بندگان میشود یا اینکه افراد در انجامدادن امور و تکالیف شرعیه خود دارای اختیارند؟ آنچه حساسیت این مباحث را در میان صوفیه افزون میکند تکیه ایشان بر معرفت شهودی است؛ معرفتی که بر مبنای آن، گاه میتوان از امور آینده اطلاع یافت، یعنی اموری که هنوز محقق نشدهاند، نظیر مکاشفهای که برای جندی به وقوع پیوسته و وی شرح آن را در شرح فصوص الحکم خود بیان کرده است (جندی، 1423: 233) و نظایر این وقایع که فراوان نقل شده است.
As explained in the article, the beliefs common in Qom and, common in the third century in general, and the beliefs of Aḥmad ibn Muḥammad ibn ʿĪsa al-Ashʿarī in particular do not differ from those common among Shiʿites today considerably.