چکیده:
مالیهنگاری در فرهنگ و تمدن اسلامی از سده اول مورد توجه مسلمانان واقعگردید. از شاخههای فرعی تاریخنگاری مالی، خراجنگاری بود. با آغاز فتوح اسلامی یکی از مباحث مطرح درارتباط با فتح سرزمینهای جدید، پرداخت خراج به عنوان یکی از مهمترین منابع درآمد دولت اسلامی بود. درنتیجه ماموران مالی دستگاه خلافت به تنظیمگزارشهای مالی و جمعآوری و جبایت خراج پرداختند. بدینسان خراجنگاری در تمدن اسلامی از سده اول شروع شد. با مطالعات انجام شده میتوان سبکهای متنوعی در دستهبندیکتب تاریخ خراج جستجوکرد، زیرا سِمَت نویسندگان، انگیزهها و عوامل نگارش، روشنگارش، محتوا، نوع نگاه نویسندگان به مسائل اقتصادی و مالی متفاوت میباشد. دراین پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخنگاری و فهارس و از طریق مطالعه کتابخانهای به این پرسش اصلی پاسخ داده شده است: سبکهای اصلیآثار تألیفی مسلمانان در باب خراج تا سال650 هجری چه بوده است؟ فرضیه مقاله چنین است که اصلیترین سبکهای تألیفی در باب خراج؛ فقهی-سیاسی، فقهی-حدیثی و محلی-جغرافیایی بوده است.
خلاصه ماشینی:
در باب خراجنگاري ـ بهعنوان يكي از سبكهاي نگارشهاي مالي ـ نیز آثاري بهصورت تكنگاري به نگارش درآمد كه از جمله اين آثار ميتوان به: الخراج قاضي ابويوسف (182 ق)، خراج خراسان حفص بن منصور (200 ـ 180 ق)، الخراج يحيي بن آدم (203 ق)، الخراج هيثم بن عدي (207 ق)، دواوين الخراج عباد بن عباس (335 ق) و الخراج قدامه بن جعفر (337 ق) اشاره كرد.
از جامعترين آثار دراين باب، خراج و نظامهاي مالي دولت اسلامي نوشته ضياءالدين الريس، 3 الخراج فى العراق فى العهود الاسلامية الاولي از صالح احمد العلي، 4 تاريخ العراق الاقتصادي فى القرن الرابع الهجري، 5 مقدمة فى التاريخ الاقتصادي العربي 6 و كتاب العصر العباسي الاول: دراسة فى التاريخ السياسي و الاداري و المالي از عبدالعزيز الدوري، 7 كتاب kharaj in Islamic Law از مدرسي طباطبائي، 8 خراج از آغاز فتوح اسلامي تا ميانه قرن سوم هجري تأليف غيداء خزنه كاتبي 9 و بسياري از آثار ديگر ميباشد.
هدف نويسندگان اين آثار: در خصوص خراجنگاريهاي فقهي ـ حديثي، با توجه به جنبه اسلامي بودن حكومت، متوليان امور حكومتي، خود را مقيد به اين امر ميدانستند كه امور مربوط به حكومت، منطبق با شرع و احكام اسلامی باشد، به همين دليل ارتباط تنگاتنگي بين فقه و سياست وجود داشته است و به تبع اين امر، خراج نيز بهعنوان يكي از مسائل مهم سياسي كه در ارتباط با حكومت و سياست بوده است، مورد توجه فقها قرارگرفت.
كاربرد اين آثار: اين تأليفات همانند خراجنگاريهاي فقهي ـ سياسي مورد استناد نويسندگان قرارگرفته است؛ چنانكه خراج ابويوسف از جمله منابع مورد استفاده مورخان و فقها در فتوح البلدان، الخراج، المواعظ والاعتبار، الاموال و الاستخراج لاحكام الخراج بوده است.