چکیده:
مفسران مسلمان، خاصّه مفسران شیعی، همواره در معنا و سببنزول آیات نخست سورۀ تحریم اختلاف داشتهاند. بیشتر این اختلاف بر سر تفسیر بخشی از آیۀ 3 یعنی عبارت «عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ» بوده است. روایات سببنزول آیات نخست این سوره نیز به گونهای نیست که این اختلاف را رفع کند. افزون بر تنوع این روایات و وجود نشانههای جعل و تحریف در بیشتر آنها، هرگز عبارت فوق در هیچ کدام بهروشنی تفسیر نشده است. در این مطالعه میخواهیم از این فرضیه دفاع کنیم که قرائت علی بن حمزۀ کِسائی (د 119ق) از این آیه که شاگرد او و قاری مشهور، ابوبکر شعبة بن عیاش (د 193ق) روایتش کرده، راهگشای فهم و تفسیر این بخش از آیه است. این قرائت هم از نظر سندی، هم از نظر معنایی و تطابق با آیه بر قرائت رایج رجحان دارد. اختیار این قرائت ما را از ابهامات روایات سببنزول میرهاند؛ روایاتی که گاه راز افشاشدۀ پیامبر (ص) را بشارت زمامداری ابوبکر و عمر، و گاه ولایت امام علی (ع) میشناسانند و بهنظر میرسد همه در یک فضای تقابلی شکل گرفتهاند. تأکید راویان این قرائت بر این که این قرائت همان قرائت امام علی (ع) است، میتواند حاکی از استناد آن به اهل بیت (ع) تلقی شود.
خلاصه ماشینی:
براي نمونه، شوکاني با تصريح به وجود چنين ابهامي از اشتباهات و آراء سردرگم مفسران ميگويد و بيان ميدارد هر مفسري بر اساس سبب نزول هاي مختلف ، درک متفاوتي از اين عبارت بازنموده است ؛ چنآن که در آخر معلوم نميشود بخشي که پيامبر (ص ) بيان کرده اند (ع رّ ف بعْض هُ) کدام ، و بخشي که ناگفته گذاشتهاند (أ عْر ض ع نْ بعْض ً) کدام بوده است (شوکاني، ١۴١۴ق ، ۵/ ٢٩٨).
بااين حال ، ازآن جاکه در بخش انتهايي برخي تحريرها از اين روايت اشاره ميشود که پيامبر اکرم (ص ) زمامداري ابوبکر و عمر را پيش بيني کرده اند، ميتوان انتظار داشت عامۀ مسلمانان به آن روي خوش تري نشان دهند؛ امري که در عمل نيز روي داده است .
البته، برخي مفسران عامه نيز در تطبيق روايات سبب نزول تحريم ماريه بر عبارت «ع رّ ف بعْض هُ و أ عْر ض ع نْ بعْض ٍ» برعکس عمل نموده اند؛ به اين معنا که «عرف بعضه» را بر زمامداري ابوبکر و عمر حمل کرده ، و «اعرض عن بعض » را بر تحريم ماريه منطبق دانستهاند (براي نمونه، نک: ابن وهب ، ١۴٢۴ق ، ٢/ ۴٢٠؛ نيز نک: زمخشري، ١۴٠٧ق ، ۴/ ۵۶۵).
براي نمونه، محمد بن حسن شيباني ــ مفسر شيعي سدٔە ٧ق ـــ نيز همين معنا را با تعبير «رُو ي في أخبارنا» گزارش ، و در تأييد مضمون آن به رواياتي اشاره ميکند که بدون اشاره به نزول آيه دربارٔە ماريه، نص الهي بر امامت علي (ع ) و غصب خلافت را راز پنهان پيامبر اکرم (ص ) بازمينمايانند (شيباني، ١۴١٣ق ، ۵/ ٢٠٧).