چکیده:
غرب ایران در هزاره اول قبل ازمیلاد سرشار از رخدادهای تاثیرگذار در زمان حکومت های آشور و اورارتو بود. در این برهه تاریخی، حکومت محلی ماناها همواره ازطرف آشوریان و اورارتوها مورد هجوم قرار می گرفت. در این میان نیاز به دفاع از سرزمین، ماناها را مجبور به ساخت بناهای مستحکم برای جلوگیری از غارت و تخریب کرد. گویا در این زمان، سازه ای بزرگ در محل موسوم به «تپه زیویه» ایجاد شد که ازطرف محققین به عنوان «قلعه» یا «کاخ-دژ» معرفی شده است. در این مقاله با توجه به ساختار اصلی بنای زیویه و نیز گورستان های فراوان در اطراف این بنا، پیشنهاد شده که به کاربری زیویه به عنوان «نیایشگاهی بزرگ» نیز توجه شود. با نگاهی دقیق تر به این بنا و محوطه های یافت شده در اطراف تپه زیویه می توان گفت که در این برهه، ماناها جدای از ساختن قلعه، بناهایی نیز برای انجام مراسم آئینی و تشریفاتی ساخته اند که کاربرد نیایشگاهی داشته اند و باید این مورد را نیز درنظر داشت که در هر حکومتی دین و فرایض دینی از نکات مهمی است که موردتوجه دولت ها بوده است. پرسش مهمی که می توان مطرح کرد این است که اگر کارکرد بنای مکشوف در زیویه، قلعه نباشد پس کاربری اصلی این بنا چیست؟ با این توضیح نگارندگان تلاش کرده اند تا در این مقاله این فرضیه را مطرح نمایند که کاربری احتمالی بنای تپه زیویه به عنوان نیایشگاهی درحدود سده های ۹ تا ۷ ق.م. در غرب ایران بوده است. در این مقاله با رویکردی تحلیلی-تاریخی و با بهره گیری از مطالعات میدانی و کتابخانه ای به کارکرد اصلی بنا و بررسی داده ها و ارتباط آن ها پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
شاید با توجه به اینکه زیویه برسر راه لشکرکشیهای بزرگ آشوریان و اورارتوها بوده و نیز قرار گرفتن این بنا برروی تپهای مرتفع، این ذهنیت در پژوهشگران تقویت شده که این بنا یک دژ دفاعی بوده است؛ اما پرسش مهمی که در اینجا بهوجود میآید، دلیل این باورپذیری است و اینکه آیا بناهای دیگر با کارکردی متفاوت نمیتوانستند در بلندی ساخته شوند؟ حال با این وصف، اگر کاربری بنای مکشوف در زیویه بهعنوان قلعه را بتوان زیر سؤال برد، پس این بنا چه کاربری دیگری میتوانسته داشته باشد؟ نگارندگان با توجه به عوامل جغرافیایی و با تأکید بر تعداد محوطههای گورستانی یافتشده در اطراف تپۀ زیویه و به شعاع ۱۰ کیلومتر (نقشه ۱)، به کاربری این بنا در این دورۀ خاص پرداخته و امکان نیایشگاهی بودن این بنا را بیشتر محتمل میدانند.
نیایشگاه یا قلعه؟ با موارد یاد شده و باتوجه به گورهای فراوان در اطراف تپۀ زیویه در محلهایی همچون گورستان چنگبار (نقشینه و همکاران، ۱۳۹۰؛ جاویدنیا، ۱۳۹۵)، گورستان قاپلانتو (قدرتآبادی و حسنزاده ۱۳۹۰)، گورستان ملامچه (مهاجرینژاد، ۱۳۹۲)، گورستان کولتاریکه (Rezvani & Roustaei, 2007)، گورستان کانیزیرین (هژبری، ۱۳۹۵) و دیگر محوطههای شناسایی و بررسیشده (وفایی، ۱۳۸۸)، مشخص شد که معماری قابلتوجهی بهاندازۀ زیویه در نزدیکی این تپه وجود نداشته (صالحیه، ۱۳۸۹) و گمان میرود که باتوجه به کاوشهای صورتگرفته در اطراف تپه و دستیابی به تعداد بسیار زیادی گور و همچنین باتوجه به معماری مختصر در پیرامون تپه، کاربری اصلی محوطه، احتمالاً بیشتر نیایشگاه بوده که همچون محلی مقدس و مورد احترام مردمان از اطراف برای عبادت به آنجا آمده و مردگان خویش را در نزدیکی آن به خاک میسپردهاند.