چکیده:
نگرش اسامی و خاصه تفکر شیعی، قداست و کرامت هر عنصری را وابسته به ذات مقدس الهی دانسته و معتقد است هرچه بر این وابستگی افزوده گردد، آن عنصر درجة تقدس بالاتری خواهد یافت؛ به مانند اماکن مقدسه شهرهای زیارتی که در طول تاریخ، همواره مورد تکریم و مرکز تجمع تعداد کثیری از عبادت کنندگان بود ه است. حال آنکه متاسفانه ضعف در شناخت متقن نسبت به مفهوم حریم مرتبط با این اماکن، منجر به برهم زدن یکپارچگی محیط پیرامونی و بالطبع ازبی نرفتن اصالت این بناها، گاه به بهان ه طر حهای توسعه و گاه به منظور تسهیل امر معنوی زیارت، شده است. بی شک مداقه در اسنادی نظیر سفرنامه ها که بتوانند حتی در یک چهارچوب کلی، بر بازنگری طرح های فوق الذکر و اقدامات جاری مرتبط با این اماکن سهمی داشته باشند، خالی از لطف نخواهد بود. بدین منظور پژوهش حاضر با هدف دستیابی به ساختار معنایی و کالبدی حریم اماکن مقدس، درصدد یافتن چیستی ابعاد دربرگیرنده این گستره بوده و از این حیث باتکیه بر روش تفسیری-تاریخی و رویکردی استنتاجی، به بررسی متون و تصاویر 48 سفرنامه که در طی قرن های پنجم تا چهاردهم ه.ق به رشته تحریر درآمده اند، پرداخته است. یافت هها حکای ت از آن دارد که این اماکن ب هعنوان «نماد و شاخصه شهر زیارتی »، همواره «متمایز از محیط پیرامون » خود و درعی نحال با «انسجام یکپارچه » نسبت به آن، در تعامل با کاربریهای مسکونی، تجاری، آموزشی و غیره با رعایت «سلسله مراتب فضایی » در یک نظام واحد شهری مستقر بوده است. نتیجه حاصل شده بیانگر بایستگی حرمت گذاری و حریم گذاری در دو بعد کالبدی و فراکالبدی و اذعان به حفظ تمامیت عناصر ملموس و ناملموس این گروه از میراث مذهبی، در طی بازه زمانی یادشده است. ساختار کالبدی حریم مکان های مذکور در سه مقیاس عرصه، منطقه حائل و حوزه مقدس تقسیم پذیر بوده، که خود نشانگر تک واحدی نبودن حرم های متبرکه در سطح شهر و نیز اثرگذاری سنت ها، آدا ب ورسوم و ارزش های مذهبی در شکل گیری ساختار معنایی حریم وابسته به آ نها است.