چکیده:
حریز بن عبدالله و عبدالله بن نجاشی از صحابیان والامقام امام صادق علیه السلام، در «سجستان»، در واکنش به ناسزاگویی خوارج به امامعلی علیه السلام، تعدادی از آنان را کشتند. امام صادق علیه السلام در برابر این اقدامات مشابه، «حریز» را از خود دور ساخت که حاوی تخطئه و تنبیه اوست و «ابن نجاشی» را پذیرفت و رفتارش را تصحیح نمود. پژوهش فرارو دنبال پاسخ به چگونگی و چرایی این موضعگیری متفاوت است.
درباره جرح یا توثیق این راویان، در منابع روایی، رجالی و برخی مجلات تخصّصی، نکاتی آمده است؛ امّا درباره چرایی تفاوت رفتار امام صادق علیه السلام، مقالهای یافت نشد. بررسی و تحلیل اخبار مرتبط، نشان میدهند که حمل روگردانی امام علیه السلام از حریز بر تقیه بیوجه نیست. همچنین گرچه حکم اولیّه سبّکننده امام علی علیه السلام، قتل اوست، لکن اجرای این حکم، مستلزم اذن معصوم علیه السلام و پیشبینی پیامدهای آن است که رعایت اینجهات، به ویژه از اصحابی در تراز حریز انتظار میرفته است؛ اموری که در شرایط متفاوت و درباره افرادی چون ابن نجاشی مورد انتظار نبوده است.
خلاصه ماشینی:
همچنین گرچه حکم اولیّه سبّکننده امام علی۷، قتل اوست، لکن اجرای این حکم، مستلزم اذن معصوم۷ و پیشبینی پیامدهای آن است که رعایت اینجهات، به ویژه از اصحابی در تراز حریز انتظار میرفته است؛ اموری که در شرایط متفاوت و درباره افرادی چون ابن نجاشی مورد انتظار نبوده است.
در دوره معاصر درباره وثاقت حریز بن عبدالله و مسأله ارسال روایات او دو مقاله تخصصی توسط آقایان بیات مختاری و همدانی نگاشته شده است؛ اما درباره ابن نجاشی و چرایی تفاوت رفتار امام صادق علیهالسلام با این دو، آنگونه که موضوع مقاله حاضر است، نوشتهای یافت نشد.
شاید مراد از سجستان در بیان شیخ، ناحیهای از آن سامان بوده است که حریز در آنجا به پیکار با خوارج فتوا داده است؛ به ویژه با آنکه سجستان گاه بر کل اقلیم و گاه بر مرکز آن، چون زرنج اطلاق شده است، این احتمال رجال البرقی، ص۴۱؛ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۶۸۱؛ فهرست الطوسی، ص۱۱۸؛ رجال الطوسی، ص۱۹۴؛ رجال ابن داوود، ص۷۲ و۲۳۷؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۲۴۹.
کشی خبر فضل بقباق را مبنی بر عدم پذیرش حریز از سوی امام صادق علیهالسلام نقل کرده است و نجاشی از اینکه وی پس از قتال با خوارج مورد طرد امامعلیهالسلام واقع شد، گفته است.
بررسی و تحلیل پیشامد اختلاف درباره وثاقت حریز ریشه در اخبار مرتبط با نپذیرفتن وی از سوی امام صادق علیهالسلام دارد و ازجایی که دلالت این اخبار بر جرح روشن نیست، بعضی از دانشمندان به گونههای مختلف، ضمن نقد دلالت آن اخبار، برای اثبات وثاقتش به گونههای زیر سخن گفتهاند: الف.