چکیده:
کشور عراق که از موقعیت استراتژیکی خاصی برخوردار است، به دلیل خاک حاصلخیز و آب فراوان از قدیم به عنوان قطب جاذب جمعیت تمدنساز مطرح بوده است. ایران نیز در طول حیات خود همواره عامل ارتباط دهنده و بسترساز تعامل میان کانونهای تمدن، گروههای انسانی و قومی مجاور فلات ایران بوده است. از نظر تاریخی، آمیزش همیشگی بین مردم ایران و عراق وجود داشته و ارتباط فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ایران و عراق پیشینه طولانی دارد. برای پیگیری این مسئله میتوان به نقش ایرانیان در شکلگیری و توسعه کالبدی شهرهای اسلامی- زیارتی عراق از جمله شهرهای زیارتی نجف، کربلا، کاظمین و سامرا اشاره کرد. پژوهش حاضر که از لحاظ روششناسی، تحلیلی- تطبیقی است، با هدف بررسی نقش ایرانیان در شکلگیری و توسعه کالبدی شهرهای زیارتی و عتبات عالیات عراق نوشته شده است.
نتایج پژوهش حاکی از آن است که ارتباط اقتصادی عتبات عالیات با ایران و ارسال وجوهات شرعی از سوی مردم و مخصوصاً بازاریان ایران، همواره یکی از مهمترین منابع درآمد شیعیان عراق در راستای بهسازی و توسعه عتبات عالیات بوده است. این امر بویژه بعد از فروپاشی سلسله صفویه در ایران و استقرار بسیاری از مراجع و رهبران دینی با توان مالی بالا در شهرهای زیارتی عراق از جمله نجف و کربلا روند روبه رشدی داشت و در پی آن مرکز علمی و فقهی از اصفهان به کربلا و بعد از آن به نجف منتقل گردید. همین مسئله باعث رشد چشمگیر عتبات عالیات گردید تا اینکه در دوره پهلوی، اعمال محدودیت در روابط اقتصادی، اجتماعی و مذهبی ایرانیان با عتبات عالیات و قطع جریان وجوهات شرعی به عتبات عالیات و از سوی دیگر، کنترل صندوقهای مالی عتبات توسط حزب بعث و در پی آن انتقال مرجعیت شیعه از عراق به ایران و روانه شدن وجوهات مذهبی شیعیان به قم به جای عتبات، توان مالی و اقتصادی شهرهای مذهبی عراق برای توسعه تضعیف گردید و در مقابل، شهر قم در روند رشد و توسعه کالبدی قرار گرفت.