چکیده:
قلب قرارگاهِ شهود و مرکز دریافت معارف باطنی بر مدار «طهارت» به شمار میرود. «قلب سلیم» فارغ از ماسویالله و «قلب عَقول» درونگراییِ بروننگر بوده و در هندسه سلوک وحیانی از منزلت خاصی برخوردار است؛ به طوری که کاربست بنیادینی در کشف حقایق معرفتی و تولید دانش عرفانی دارد. اهمیت و ضرورت تبیین منزلت قلب آنجاست که در معارف حسینی معرفت قلبی نقش زیرساختی از مقام حدوث تا بقا در هندسه سلوک تا شهود ایفا مینماید. مسئله اصلی نوشتار حاضر این است که معرفت قلبی بر پایه مأثورات و برخی مکاشفات حسینی از چه منزلتی در هندسه سلوک برخوردار است؟ برای دستیابی به پاسخ از روش نقلی- عقلی استفاده شد و دستاورد نهایی این است که معرفت قلبی به صورت دوسویه و ذومراتب در مقام تحقیق و تحقق سلوک دارای منزلت بنیادی است و شهود در حالت خواب و بیداری ممکن و معرفتزاست.
خلاصه ماشینی:
قلب مقام منبع ، محل و مرکز معرفت عرفاني را داشته ، داراي وجوه و ساحت هاي گوناگون است و اگر به مرحله «قلب سليم » «قلب مزکّي » و «مصفّا» و «قلب نوراني و مطهر» برسد، مراتب وجودي مختلف و مراحل تکاملي گوناگوني را به خود اختصاص خواهد داد، سپس به تناسب مرحله و وزان رتبۀ وجودياش «معارفي» را از عالم بالا دريافت ميکند.
در اولين مرتبه آگاهي قادر به معرفت اسرار عالم ملک و طبيعت ميگردد و از اين طريق بدون آنکه رنج شرايط و اسباب معرفت مفهومي را که مربوط به شناخت از دور است ، داشته باشد، به حوادث گذشته و آينده نشئه طبيعت علم پيدا ميکند» (جوادي آملي، ١٣٧٩ب ، ج ١٣، ص ٣٣٨- ٣٣٧).
بنابراين مقام احسان عبارت از اين است که انسان طوري خدا را عبادت کند که گويا او را ميبيند؛ همان گونه که در روايت از رسول خدا ص نيز بدين معنا اشاره شد: «اعبد الله کأّنک تراه فإن لم تکن تراه فإّنه يراک » (نهج البلاغه ، خ ١٧٨/ ر.
ک: جوادي آملي، ١٣٧٧، ص ٦٨)؛ همان گونه که ايشان در جاي ديگري تبيين ميکند که رؤيت قلبي رحمت خدا انسان را به معرفتي از حق نايل ميسازد و تحصيل آن با برهان ، انديشه و فکر به دست نميآيد؛ از اين رو وقتي از امام صادق ع درباره توحيد پرسيدند، فرمود: «من زعم أّنه يعرف الله بتوهم القلوب فهو مشرک: اگر کسي بپندارد خدا را با مفهوم ذهني و فکر شناخته ، مشرک است (الحراني، ١٣٦٣، ج ١، ٣٢٥)؛ زيرا شناخت وقتي صحيح است که بين صورت ذهني و شيء خارجي اشتراک باشد.